ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kunstenaars
.jpg)
El Greco - door Jan Ridderbos
El Greco: Pinksteren
De vijftigste dag
door Jan Ridderbos
Pinksteren, hoeveel mensen in Nederland zouden weten wat die naam betekent? Kerstfeest, dat is gemakkelijk: dat is een verbastering van Christus-feest. En als je een beetje thuis bent in het Oude Testament, dan kun je vermoeden dat ons woord Pasen is afgeleid van het Hebreeuwse woord Pesach. Maar wat moet je met dat vreemde woord Pinksteren? Het is als met vele dingen in het leven: je weet het of je weet het niet. Pinksteren is een verbastering van het Griekse woord pentakosta, dat vijftigste betekent. En dan weet je nog niet veel. Vijftigste wat? Uit Handelingen 2 weten we dat we het woord vijftigste moeten aanvullen met dag. Het gaat om de vijftigste dag, namelijk na Pasen.
Om te ontdekken wat het bijzondere van die dag is, moeten we terug naar het Oude Testament. Wat wij Pinksteren noemen, heet daar Wekenfeest (Deuteronomium 16:9). Het Wekenfeest was net als Pasen en het Loofhuttenfeest een van de drie grote feesten van Israël. Het was een oogstfeest en werd daarom ook wel feest der eerstelingen genoemd. Reeds de Joden gaven aan dat oogstfeest een andere betekenis. Het Wekenfeest (Sjavoeot) werd voor hen het feest van de wetgeving op de Sinaï. De Engelse lieddichter John Keble kende zijn Bijbel blijkbaar goed en schreef ons Gezang 243 in het Liedboek voor de kerken, waarin hij speelt met de overeenkomsten en verschillen tussen de wetgeving op de Sinaï en de uitstorting van de Heilige Geest.
Het spelen met bijbelse woorden en begrippen is niet voorbehouden aan de dichters. Ook de Spaanse schilder El Greco speelde met de bijbelse verhalen. Hij maakte van het Pinksterfeest een Mariafeest. Net als bij een oogstfeest gaat het El Greco om vruchtbaarheid. Op zijn Pinksterschilderij neemt Maria de centrale plaats in. Die plaats komt haar toe omdat zij een vruchtbare vrouw is geweest. Zij baarde haar eerstgeboren zoon, die de naam Jezus kreeg.
Voor ons, West-Europeanen uit de 21e eeuw, is dat een vreemde en misschien wel aanstootgevende gedachte: het enige belangrijke wat een vrouw heeft gedaan is het baren van een kind. Maar de Spaanse schilder El Greco was dan ook geen West-Europeaan. De naam El Greco is niet zijn achternaam, maar zijn bijnaam: de Griek. Hij is ± 1541 op Kreta geboren en werd aanvankelijk opgeleid als iconenschilder. Maria is een van de belangrijkste figuren op de iconen van de Oosterse Kerk. En hoewel El Greco naar Spanje emigreerde, bleef hij zijn achtergrond trouw: op vele van zijn schilderijen neemt Maria een dominante plaats in.
Op ons schilderij wordt het vrouwelijke element versterkt door de aanwezigheid van een tweede vrouw, meteen rechts naast Maria. Zij is ongetwijfeld Maria van Magdala, volgens de evangelist Johannes de eerste Paasgetuige. Het bijzondere van El Greco is dat hij het vrouwelijke element de centrale plaats bij het Pinksterfeest geeft. In onze tijd gebeurt hetzelfde, maar via een andere weg. De Heilige Geest wordt gezien als het vrouwelijke element in God. En dat met een beroep op de Vrouwe Wijsheid uit Spreuken 8-9. Wat mij betreft, is het niet zo belangrijk of het om Maria of Vrouwe Wijsheid gaat. Als wij maar in de kerk van Jezus Christus vrouwen de hun toekomende plaats geven.
Dr. Jan Ridderbos (1942), emeritus-predikant, werd als jongetje door Willem Sandberg van het Stedelijk Museum (Amsterdam) ingewijd in de kunst van het kijken.