ArtWay

Kunstenaars openen onze ogen voor rijkdom en betekenis. Sandra Bowden

Kunstenaars

Rembrandt - BM - Marleen Hengelaar-Rookmaaker 1

 
Rembrandt van Rijn: Aankondiging aan Maria
 
 
Overschaduwing
 
door Marleen Hengelaar-Rookmaaker
 
Rembrandt (1606-1669) heeft zich meer dan zijn Nederlandse tijdgenoten toegelegd op de weergave van bijbelse verhalen. Terwijl zijn calvinistische kunstbroeders zich specialiseerden in landschappen, stillevens en genrestukken, maakten katholieke collega’s als Jan Steen weliswaar bijbelse historiestukken, maar zij beperkten zich daarbij tot de door de traditie gesanctioneerde thema’s. Rembrandt koos echter ook onderwerpen uit die buiten de overgeleverde canon vielen. En als hij wel een traditioneel thema koos, dan werkte hij dit vaak op geheel eigen wijze uit. Dit laatste is het geval bij de bijgaande tekening van de annunciatie uit 1635.
 
De annunciatie (of aankondiging van de geboorte van Christus) brengt Lucas 1:26-35 in beeld en is in de schilderkunst steeds een geliefd en vooraanstaand onderwerp geweest. Het verbeeldt immers een belangrijk leerstuk van de kerk, namelijk de menswording van Christus. Er zijn een aantal elementen die gewoonlijk deel uitmaakten van de weergave van dit thema: Gabriël benadert Maria van links, die de Bijbel zit te lezen, opengeslagen bij Jesaja. De engel benadert Maria vol eerbied, soms knielt hij voor haar. Maria neigt zich op haar beurt ook vol eerbied naar de engel. Een ander standaardelement is de duif die op Maria neerdaalt langs een lichtstraal naar haar borst, soms echter ook naar haar oor – Christus is immers het Woord. In deze straal wordt soms een baby afgebeeld, al of niet met een kruis in zijn handjes. Zo wordt het moment van de conceptie weergegeven.
 
Laten we nu kijken hoe Rembrandt dit moment in beeld brengt. Het moge duidelijk zijn dat van de traditionele weergave bij Rembrandt weinig over is. Zo komt de engel van rechts en is er geen duif. De tekening maakt bovendien op het eerste gezicht een nogal rommelige indruk met het nodige onduidelijke gekras. De ontmoeting van de engel en Maria is hier dan ook zeker geen sereen verheven tafereel met naar elkaar toe buigende figuren, maar eerder een chaotisch emotioneel schouwspel.
 
Gabriël, die gezien de snelheidsstreepjes achter hem vol vaart is komen aanvliegen, buigt zich vol zorg over Maria en kijkt haar bezorgd aan. Zijn linkervleugel steekt buiten beeld; het papier is te klein om zijn ontzagwekkende verschijning te bevatten. Maria is totaal overweldigd door zijn binnenkomst. Ze glijdt van haar stoel af, zoekt met haar linkerhand steun bij de linkerarm van de engel en grijpt met haar andere hand in het luchtledige. In alle commotie schuift het boek van haar schoot. Je moet wel heel goed kijken om dit alles te ontwaren, want daar waar de engel en Maria elkaar raken, voor het bovenlichaam van Maria, bevindt zich een onduidelijke kluwen lijnen. Wat daar gebeurt is immers een groot mysterie. Maria’s gezicht, vol schaduwstreepjes, is donker van emotie. Of is dit een verwijzing naar vers 35 van Lucas 1: ‘De heilige Geest zal over je komen en de kracht van de Allerhoogste zal je als een schaduw bedekken’?
 
Maar er is meer. Rembrandt heeft hier de in de 17e eeuw vaak toegepaste formule van de vrouw in gevaar gebruikt, waarbij de vrouw van opzij met de benen in zithouding wordt afgebeeld (eigenlijk zweeft Maria hier in een onmogelijke houding tussen hemel en aarde). Deze formule gebruikte Rembrandt bijvoorbeeld ook voor de badende Bathseba en Susanna, beiden vrouwen in gevaar door de dreigende overmeestering door een man. Maria is hier ook een vrouw in gevaar, zegt Rembrandt, maar nu vanwege de overschaduwing door de kracht van de Allerhoogste. Bovendien zal dit haar leven vervullen met lijden. Degene om wie ze zal lijden, de baby, lijkt trouwens midden onderin over de grond te schieten.
 
Ook de lege slof links vooraan is nog vermeldenswaard. Zo’n lege slof zinspeelt in de Nederlandse 17e-eeuwse kunst vaak op bedscènes, maar zou hier ook kunnen verwijzen naar Mozes die zijn schoenen uit moest trekken bij de brandende braambos. Want met recht staan we hier op heilige grond.
 
Zo zien we dat Rembrandt dit bekende thema van unieke eigen accenten voorziet. De menselijkheid van Maria’s reactie bijvoorbeeld. Zij is hier geen ver boven ons uittorende heilige, maar door en door een mens van vlees en bloed. Of de majesteitelijke gestalte van de engel en het onbevattelijke mysterie van wat zich hier voltrekt. Maar het allermooiste van deze tekening is misschien wel de grote zorg van de engel voor Maria, zijn naar haar toebuigende nabijheid en zijn vleugel die hij zegenend en vol ontferming over haar uitspreidt. Want ook al krijgen we onmogelijke opdrachten en zijn we mensen in gevaar, wie overnacht in de schaduw van de Ontzagwekkende, zal hij zeker beschermen met zijn vleugels.
 
*******
 
Rembrandt van Rijn: De aankondiging aan Maria, ca. 1635. Tekening met pen en inkt, 14,4 x 12,4 cm. Musée des Beaux-Arts, Besançon.
 
Marleen Hengelaar-Rookmaaker is hoofdredacteur van ArtWay.
 
ArtWay beeldmeditatie 18 december 2011