Lippi, Filippino - BM - H.R. Rookmaaker

Filippino Lippi: De voorspraak door Christus en Maria

Een theologisch betoog

door H.R. Rookmaaker

In 1495 vervaardigde de Florentijnse kunstenaar Filippino Lippi dit schilderij voor het altaar van het klooster van de Barrevoeters te Palco bij Prato. Het schilderij is typerend voor het jaar van ontstaan, vlak voor de hoogrenaissance waarin Rafaël de hoofdrol zou gaan spelen. De compositie is helder en overzichtelijk en toont een levendige symmetrie. Men lette er in dit verband op hoe de hoofdfiguren links en rechts evenwichtig-tegengestelde bewegingen maken. De draaiing om de middenas, die aldus zou kunnen ontstaan, vindt daarbij een tegenwicht in het landschap op de achtergrond, dat zich juist van rechts naar links uitstrekt om de rots links heen. Het boompje, dat door zijn opvallende plaats onze aandacht trekt, heeft tot functie de symmetrie weer te herstellen die anders wellicht verloren had kunnen gaan: het bevindt zich vrijwel even ver van het midden als de steile rotswand er links van ligt.

De schildering is zonder pietluttig te zijn toch zeer nauwkeurig. De kunstenaar heeft ernaar gestreefd de werkelijkheid zo precies mogelijk weer te geven. Hoe bestudeerd is niet de houding van de figuren, anatomisch juist en tot in kleine bijzonderheden scherp geobserveerd! Zie ook hoe de val van de plooien de beweging en stand van de  hoofdpersonen accentueert en ook op zichzelf naar de natuur gedaan is.

Ook het landschap is buitengewoon mooi. Hier zien we iets van de grote invloed van de Vlaamse schilderkunst, die in dit opzicht juist een grote hoogte bereikt had. Te Florence zullen de kunstenaars ongetwijfeld het grote Portinari-altaar van Hugo van der Goes, dat ongeveer een twintig jaar eerder aldaar geplaatst werd, heel nauwkeurig bekeken hebben, met name het prachtige landschap dat zich daarop voor hun ogen ontrolde.

Vorm en inhoud laten zich in een echt kunstwerk niet scheiden. We zullen merken dat de esthetische elementen die we zo pas onder de loep namen, zich wonderwel verenigen met de voorstelling of uiteenzetting die erin vervat is. Wellicht heeft u zich afgevraagd wat dit schilderij toch wel te zeggen heeft, welke geschiedenis erin verbeeld wordt. Hier is niet een bepaalde geschiedenis uitgebeeld, noch uit de Bijbel, noch uit een of ander apocrief boek of uit een legende. Want de schilder, al detailleerde hij nog zo fijn en al maakte hij dat alles er zo natuurlijk mogelijk uitzag, wilde daarmee niet een soort fotoreportage maken van een gebeurtenis uit het verleden. Wat we hier voor ons zien is veeleer een theologische verhandeling.

In het midden, in de vallei links voor het boompje, zien we een aantal mensen in geknielde houding. Zij zien biddend op in de richting van de vrouw rechts, in welke men Maria herkent, de moeder van Jezus. Deze mensen vragen om haar voorspraak tot behoud van hun zielen. Als het ware gespannen luisterend heeft zij het hoofd even geneigd, terwijl zij met de hand een gebaar maakt naar haar Zoon, Jezus Christus, die links knielt. Zij toont hem daarbij haar borst en herinnert hem er zo aan dat zij zijn moeder is. En (wij citeren nu een rooms-katholieke apologeet): ‘Dit ene woord, ‘Moeder van God’, bevat heel de grootheid van Maria, waardoor zij hemelhoog boven alle menselijke waardigheid verheven is. Omdat Maria Moeder van God is, vertoeft zij nu in de hemel dichter dan alle andere schepselen, engelen en heiligen bij haar goddelijke Zoon. Zij deelt in zijn heerlijkheid en het is haar bijzonder voorrecht Gods genade in Jezus' naam aan de zielen te mogen uitdelen. Zij is de ‘Middelares van alle genaden’, want God heeft gewild dat Christus, de bron van alle genaden, ons werd geschonken door Maria.

Het is passend, aldus vervolgt dezelfde apologeet, dat zij aandeel heeft in de uitdeling van de genade die Jezus door zijn kruisdood heeft verdiend. Zij werd immers de moeder van Jezus door haar vrijwillig gesproken jawoord: ‘Mij geschiede naar uw woord.’ Vrijwillig heeft zij met Jezus' offer ingestemd, zij heeft het met hem gebracht toen zij met bloedend hart onder zijn kruis stond. Zo heeft Maria, zij het op een ondergeschikte plaats, met onze verlossing meegewerkt.1) Nu verstaan wij ook waarom links- en rechtsboven op het schilderij Maria en de engel van de aankondiging te zien zijn. Hierdoor worden wij immers aan haar verdienste van dat vrijwillig jawoord herinnerd, waardoor zij nu een voorspraak voor mensen kan zijn.

Links zien we Christus. Hij heeft zijn hoofd gewend naar zijn moeder, maar zijn blik is gericht op God de Vader die we bovenaan in het midden zien. Met zijn linkerhand wijst hij naar de wond in zijn zij, herinnerend aan zijn kruisdood, en met zijn rechterhand maakt hij een smekend gebaar. Dan letten we op God de Vader, die met een zegenend gebaar zijn genadevolle vergeving van zonden schenkt aan de zielen voor wie de voorbede geldt. En als we nu de gedachte van God af vervolgen, zien we hoe Christus de geschonken genade met een zegenend gebaar van zijn hand aanbiedt aan de gelovige toeschouwer. Een soortgelijke tweeledigheid merken we op in Maria’s rechterhand: smeekbede en zegen.

We constateren dat het schilderij in feite een theologische verhandeling of, zo men wil, een preek is. Het is een leerrede, bedoeld om ons te troosten.

*******

Filippino Lippi: De voorspraak door Christus en Maria, 1495, olieverf op paneel, 156 x 147 cm. Alte Pinakothek, München.

Filippino Lippi (c. 1457-1504) was een Italiaans schilder en tekenaar uit de Vroege Renaissance. Als zoon van de schilder Fra Filippo Lippi leerde hij al op vroege leeftijd schilderen en tekenen. Hij werkte al in zijn jeugd samen met zijn vader. Na de dood van zijn vader trad hij in de leer bij Botticelli die op zijn beurt leerling van Lippi's vader was. De invloed van Botticelli is dan ook goed te zien in het werk van Lippi. Zijn eerste belangrijke opdracht (1484) was de voltooiing van de fresco's in de Brancaccikapel te Florence, begonnen door Masaccio en Masolino. Als hoogtepunt van zijn werk in de jaren '80 wordt meestal genoemd De verschijning van de maagd aan de heilige Bernardus, een altaarstuk uit 1486. Door bemiddeling van Lorenzo il Magnifico kreeg hij in 1488 de opdracht om in Rome de fresco's in de S. Maria sopra Minerva te maken. Filippino Lippi overleed onverwachts in 1504 te Florence. Op de dag van zijn begrafenis legden alle werkplaatsen in de stad hun werkzaamheden voor een dag stil. Zijn werk heeft veel latere Toscaanse schilders beïnvloed.

H.R. Rookmaaker (1922-1977) doceerde kunstgeschiedenis aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Voor meer over en door hem, zie http://www.artway.eu/content.php?id=63&lang=nl.

1. Prof. Dr. Ignatius Klug: Het katholieke geloof, Heemstede 1939, blz. 242 en 243.

Oorspronkelijk gepubliceerd in Stijl 1, 1, 1952.

ArtWay beeldmeditatie 22 november 2015