ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kunstenaars
Tot Sint Jans, Geertgen - BM - Aukje Bos-Geertsema
Geertgen tot Sint Jans: Johannes in de wildernis
Johannes de Doper met hele grote voeten
door Aukje Bos - Geertsema
Op een klein paneeltje dat Geertgen tot Sint Jans rond 1485 in Haarlem schilderde, zit Johannes de Doper in gedachten verzonken. Met een hand ondersteunt hij zijn zware denkhoofd. Onder het denken zijn z’n knieën onder zijn stugge kamelenharen kleed uit elkaar gaan staan en zijn grote blote voeten ogenschijnlijk onbewust over elkaar geschoven. Johannes zit er enigszins onelegant bij; grote denkers bekommeren zich niet om hun houding.
De officiële titel van het paneeltje is: ‘Johannes in de wildernis’. Maar er is geen wildernis te zien. Als Johannes niet zo diep zat te denken, zou hij van de vrede en rust van de ongerepte natuur hebben kunnen genieten. Van de grazige heuvels, de hoogoprijzende bomen en het kabbelende beekje. Hij zou ontdekt kunnen hebben dat het om hem heen wemelde van de vogels, konijntjes en herten.
Je kunt je afvragen of de Johannes van Geertgen tot Sint Jans wel Johannes de Doper is. Volgens de evangelist Matteüs was Johannes de Doper voortdurend bezig de komst van de Heer aan te kondigen. En hij doopte dag in dag uit stromen toehoorders. Het hoogtepunt van zijn actieve leven was de doop van Christus bij de Jordaan. De Johannes van Geertgen blijft passief zitten peinzen. Gelooft hij zelf niet meer in de boodschap die hij aan de wereld moest brengen?
Toch is er geen misverstand mogelijk. De Haarlemse schilder heeft Johannes de Doper geschilderd. Naast hem ligt een lam met een stralenkrans rond zijn kopje. Het is het ‘Lam Gods’ dat altijd als vast symbool bij Johannes hoort. Johannes zou naar het Lam dat de zonde der wereld wegneemt moeten wijzen, zoals de Johannes die Grünewald schilderde op het Isenheimer altaar, maar de Johannes met zijn grote voeten ziet het Lam niet eens. Hij denkt.
Waarschijnlijk schilderde Geertgen tot Sint Jans zijn peinzende Johannes voor één van de Jansheren van Haarlem, toen hij in de Commanderie van Sint Jan in de Jansstraat woonde. Johannes de Doper is de beschermheilige van de Jansheren. Zelf was Geertgen waarschijnlijk geen priester, maar hij mocht als schilder in het klooster van de Johannieters wonen. Hij heeft een groot altaarstuk voor de kloosterkerk mogen schilderen. Het kleine paneeltje met Johannes heeft waarschijnlijk in een kloostercel gehangen. Het was voor privé-devotie bestemd.
‘Johannes in de wildernis’ heeft de Beeldenstorm overleefd. In 1625, toen de laatste commandeur van de orde stierf, werd het paneeltje naar de Haarlemse Prinsenhof overgebracht. Nu maakt het deel uit van de collectie van de Gemäldegalerie van de Staatliche Museen in Berlijn.
Geertgen tot Sint Jans liet zich niet inspireren door de tekst van Matteüs, maar door een levensbeschrijving van de heilige Johannes. Daarin wordt beschreven dat Johannes zich terugtrekt om in alle eenzaamheid na te denken over het lijden van de Heer. Zijn grote voeten die over elkaar kruisen, verwijzen waarschijnlijk naar de Kruisiging. Ook het Lam naast hem heeft zijn voorpootjes over elkaar gekruist. Dankzij het Lam dat de zonde van de wereld wegneemt, werd de woestijn waarin Johannes predikte weer een paradijs.
**********
Aukje Bos-Geertsema: Ik zag het paneeltje van Geertgen tot Sint Jans voor het eerst tijdens een excursie naar Berlijn onder leiding van prof. dr. H.R. Rookmaaker in 1972. Na studies Kunstgeschiedenis en Wijsbegeerte aan de Vrije Universiteit te Amsterdam was ik parttime docent kunstgeschiedenis. Nu heb ik de leiding van verschillende museumgroepen en schrijf ik zo nu en dan recensies van actuele tentoonstellingen in het Nederlands Dagblad.
ArtWay beeldmeditatie 3 oktober 2010