ArtWay

Kunstenaars openen onze ogen voor rijkdom en betekenis. Sandra Bowden

Kerk en kunst -> Materiaal voor kerkelijk gebruik

Goede Vrijdag - De kruisiging van Grünewald

Het Isenheimer altaar
 
          
 
Van duisternis naar licht
 
door Laurel Gasque
 
Het Isenheimer altaar (tussen 1510-1515) is een van de beroemdste en tevens een van de meest raadselachtige kunstwerken aller tijden. Het is zelfs een mysterie wie nu precies de kunstenaar is die het maakte. We noemen hem gewoonlijk Matthias Grünewald, hoewel dit zeker niet zijn naam was. Wie hij ook was, mogelijk Mathis Gothart of Neithardt (ca.  1470 –1528), hij was uitzonderlijk visionair en bezat een buitengewone beeldende kracht.
 
Het laatmiddeleeuwse Isenheimer altaar stond oorspronkelijk in het Sint Antonius klooster in Isenheim. Tegenwoordig bevindt het zich in het Unterlinden museum in Colmar in de Elzas in Frankrijk, niet ver van de Duitse en Zwitserse grens.
 
Het beroemde paneel met de Kruisiging is het bekendste ‘detail’ van het altaar, te vergelijken met de Schepping van Adam van Michelangelo in de Sixtijnse kapel. De meeste mensen die de Kruisiging zien denken dat het een alleenstaand werk is, terwijl het in werkelijkheid slechts en onderdeel is van een complex altaarstuk met meerdere componenten.
 
Als je de Kruisiging als een alleenstaand werk beziet, ontgaat je dat het intense lijden en verdriet van deze schildering verzacht worden door de hoop in en door de opgestane Christus elders op het altaar. De Kruisiging bevindt zich in feite op twee houten panelen die vanuit het midden opengevouwen kunnen worden en in geopende stand een reeks schilderijen onthullen die welhaast het tegenovergestelde zijn van het voorste schilderij. Van de zwarte nacht van de Kruisiging worden deuren geopend naar het licht van Jezus’ leven, van de annunciatie tot de opstanding, geschilderd in een palet van regenboogachtige kleuren.
 
Op het donkere paneel van de Kruisiging zien we Jezus die onze zwaktes en zonden draagt, terwijl hij zich identificeert met ons lijden. De weerzinwekkende zweren op zijn lichaam zijn gelijk aan de wonden die werden veroorzaakt door een ziekte die in de late Middeleeuwen in dit deel van Europa veel voorkwam. Deze werd veroorzaakt door bedorven gerst. Het lichaam teerde erdoor weg en er trad gangreen op in de handen en voeten. Dit werk stond oorspronkelijk op een ziekenzaal in een ziekenhuis, als zoveel belangrijke altaarstukken in die tijd, ter bemoediging van de zieken en stervenden. Het hoeft ons dan ook niet te verrassen dat vandaag de dag veel AIDS patiënten troost putten uit deze bijzondere weergave van de kruisiging.
 
 
Als de kruisigingspanelen zijn geopend, zien we vier voorstellingen. Van links naar rechts: (1) de Annunciatie; (2) een orkest van engelen dat speelt in een verfijnd gestructureerd paviljoen; (3) een stortbad van gouden stralen doorspekt met vliegende engelen die van God neerdalen op Maria met de kleine in vodden geklede Jezus; en (4) een van de meest krachtige weergaves van de opgestane Christus in de Westerse kunstgeschiedenis – de glorierijke Overwinnaar, met de handen opgestoken uit het graf omhoog rijzend, omgeven door een lichtgevende ronde lichtkrans, en met neervallende soldaten onder hem.
 
Onder het tweede en derde panel zien we een horizontale voorstelling van de bewening en graflegging van Jezus in de predella. Drie figuren uit het donkere paneel van de Kruisiging, namelijk Johannes, Maria en Maria Magdalena, staan wenend en met grote tederheid om het dode lichaam heen. Het levendige kind in vodden erboven wijst vooruit naar de Heiland met de windselen van het graf in de onderste schildering.
 
De volgorde van de scènes in het midden brengt op rijke wijze Jezus’ missie voor de mensheid tot uitdrukking. De vier panelen brengen deze gebeurtenissen op een verfrissende manier in beeld, ongebruikelijk voor hun tijd in de combinatie en compositie van de voorstellingen. De tweede scène, tussen de ontmoeting van een miniatuur Maria met de machtige aartsengel Gabriël en een meer monumentale Maria met kind in, is met name volkomen uniek. Het is tegelijkertijd het meest mysterieuze segment.
 
Wat betekent dit hemelse orkest? Het zou kunnen dat de schepper van dit altaar een aspect van de maagdelijke conceptie van Jezus tot uitdrukking heeft proberen te brengen dat weinig andere kunstenaars ooit hebben gewaagd in beeld te brengen. Een conceptie gesproken door het goddelijke Woord van de Vader, aangekondigd en voortgezegd in heel het universum door de muziek der sferen van de engelen onder directie van de heilige Geest, tot een gewone sterfelijke vrouw – die de eer te beurt viel om de Zoon van God te dragen en daardoor haar lage staat te verhogen. Weinig kunstenaars, laat staan theologen, hebben getracht deze rol van de engelen te belichten.
 
Over het Isenheimer altaar kan oneindig nagedacht worden. Wie de gelegenheid daartoe heeft, moet zeker een keer in Colmar gaan kijken. Geen enkele reproductie doet recht aan dit prachtig geschilderde uitzonderlijke werk. Omhels dit werk met je ogen, hart en verstand. Van de donkerste tot de lichtste dag kan dit werk een onvergelijkelijke geestelijke metgezel voor ons zijn ter troost en bemoediging!
 
******
 
Matthias Grünewald (Mathis Gothart of Neithardt): het Isenheimer Altaar, 1510-1515, middendeel 269 x 307 cm; zijpanelen 232 cm x 75 cm; de predella 76 cm x 340 cm.
 
Laurel Gasque, associate editor van ArtWay, is een kunsthistorica en auteur uit Canada, die theologie en kunst doceert aan Regent College in Vancouver en kunstgeschiedenis aan Trinity Western University in Langley, B.C., Canada.
 
ArtWay beeldmeditatie 29 augustus 2010