ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kunstenaars
Dürer, Albrecht - BM - H.R. Rookmaaker
Albrecht Dürer: Melancholie
Dürers Melancholie
door H.R. Rookmaaker
Albrecht Dürer onderscheidde wel degelijk het publiek waarvoor zijn werk bestemd was. Zijn onovertroffen serie bij de Openbaring van Johannes van 1498 bijvoorbeeld - het werk waarmee hij zijn naam vestigde, niet alleen toen maar voor alle tijden - is uitgevoerd in houtsnede, omdat dit procédé goedkoop is en zich ruim laat vermenigvuldigen. Zo kon hij de ‘gewone’ man bereiken. Hij wilde geen kunst van een élite voor een élite, doch wilde wel degelijk ook dienend zijn, want in het dienen van de naaste wordt ook God gediend. Maar daarnaast verkeerde hij ook in de ontwikkelde kringen waar men in de geest van het humanisme, dat vooral belangstelling had voor de studie van de oudheid, wetenschap en kunst bedreef. Voor deze kring van mensen waren zijn gravures bedoeld, een veel ingewikkelder en duurdere wijze van vervaardiging. Voor hen maakte hij zijn prenten met soms zeer diepzinnige inhoud. Voor ons, niet thuis in de wetenschap en cultuur van die dagen, zijn deze werken soms moeilijk te interpreteren.
Zo ook de beroemde Melancholie, een gravure - of kopersnede - uit 1514. Ontzaglijk veel is geschreven en gestudeerd om tot een juiste interpretatie van dit werk te komen. Zeker is dat daarbij de astrologie, een modewetenschap in die dagen, een rol speelt. Dürer was met zovele anderen, ook mensen in de omgeving van Luther, niet vrij van de dwalingen van zijn tijd. Maar wij wilden nu niet pogen al die interpretatiepogingen uit te leggen en te toetsen, daar dit ons veel te ver zou voeren en een ontzaglijke studie zou eisen.
Want wij geloven dat deze prent ook zonder dat alles duidelijk spreekt. Dürer heeft hier met ongelooflijk meesterschap een stemming opgeroepen, die ook zonder dat we ieder detail nu precies kunnen interpreteren zijn taal spreekt. Ik geloof dat we in deze gravure de illustratie zouden kunnen zien van Prediker 1:17-19. Om de figuur zien we allerhande attributen van de wetenschap: een ingewikkeld meetkundig object, een bol, meetlatten, een weegschaal, een steen om te malen (beide laatste hebben waarschijnlijk te maken met de alchemie, de natuurwetenschap van die dagen), een passer en nog meer dat een aandachtige bestudering van het beeld zal doen zien. En daartussen zit dan die figuur die peinzend voor zich uit staart, wijs geworden, wijs namelijk door de wetenschap dat de mens ‘niets kan ontdekken van het werk Gods dat onder de zon geschiedt’ (Prediker 8:17), want ‘onbereikbaar is wat bestaat en onpeilbaar, wie kan het doorgronden?’ (Prediker 7:24).
Er ligt een zware stemming over dit kunstwerk dat iets van deze hele diepe gedachten uitdrukt. Maar geen wanhoop, slechts een diepe wijsheid en ingetogenheid, geen opstandigheid, maar een besef van eigen kleinheid tegenover de volheid van Gods scheppingswerk. Meer nog, is daar op de achtergrond niet de regenboog, het teken van Gods verbond? Neen, het uitzicht is niet afgesloten, dat blijft vrij, ook bij alle besef van eigen machteloosheid tegenover de vele en diepe ondoorgrondelijke vraagstukken welke God de mens gegeven heeft om zich daarmee af te tobben (Prediker 3:10,13).
Nimmer werd wellicht in een beeldend kunstwerk een dergelijke diepe noot aangeslagen, zo, dat ook zonder uitleg van velerlei details het werk geheel voor zichzelf spreekt. IJdelheid der ijdelheden, het is alles ijdelheid, zegt dit werk, met de Prediker!
*******
Gepubliceerd in Stijl 2, 1, 1953.
Prof. H.R. Rookmaaker doceerde kunstgeschiedenis aan de V.U. te Amsterdam.
ArtWay beeldmeditatie 4 juli 2010