Salomon, Charlotte - BM - Willem de Vink

Charlotte Salomon: Leven? of Theater?

Met de dood op de hielen

door Willem de Vink

Het beeldverhaal is een bijzondere kunstvorm. Graphic novels nopen je tot langzaam kijken en lezen. Soms gunt de kunstenaar je een bijzondere inkijk in zijn of haar leven. Dat is ook het geval met Leven? of Theater? van Charlotte Salomon. Tussen 1940 en 1942 schildert ze haar levensverhaal op papier in 769 tekeningen, waar ze nog eens 320 transparante overtrekvellen met tekst aan toevoegt. De titel Leven? of Theater? geeft aan dat ze zich had voorgesteld dat haar werk op het podium uitgevoerd zou worden. Dat heeft ze zelf nooit mogen meemaken, maar het tekenwerk alleen al vormt een aangrijpend kunstwerk.

Charlotte Salomon leefde als Joods-Duitse kunstacademiestudente in Berlijn. Als de nazi's aan de macht komen, vlucht ze naar haar grootouders in Frankrijk. Daar begint ze aan het werk dat een indrukwekkend visueel getuigenis zal worden van haar korte bestaan. De dood zit haar op de hielen. Zelf probeert ze het leven vast te grijpen door haar leven in tekst te vatten, uit te tekenen en van muziek te voorzien.

De tekeningen geven een stortvloed aan gebeurtenissen weer. Ze schildert met kordate penseelstreken scènes vol figuren in allerlei houdingen en uiteenlopende situaties. Soms zet ze ook een aaneenschakeling van gebeurtenissen op papier, als in een tekenfilm. Er zit beweging in, ritme. De vellen zijn genummerd en allemaal even groot. De teksten zijn er als een voice-over overheen geschreven. Er zijn dialogen, regieaanwijzingen en verwijzingen naar muziek. De jonge kunstenares heeft al neuriënd en zingend haar ideeën op papier gezet, weten we van omstanders. Alles samen heeft het veel weg van een stripverhaal, of meer nog van een storyboard. Het moest een theaterstuk over haar eigen leven worden, misschien wel een opera.

Op plaat 219 (zie boven) zien we hoe toegewijd Charlotte is aan haar werk. Ze buigt zich over een afdruk van een van haar eigen tekeningen. Er staat bijgeschreven (vertaald uit het Duits): 'Al word ik gek, ik moet het eruit krijgen zoals ik het hebben wil. Nog steeds is de afdruk, nog steeds is de afdruk niet, niet goed.'

Charlotte vertelt over haar jeugd, haar familieleden en andere mensen in haar omgeving, en over haar verliefdheden en dromen. Er tussendoor speelt de oorlogsdreiging. De platen schildert ze in blauw, geel en rood. Met die beperkte kleurstelling roept ze een zekere eenheid op, hoewel ze gaandeweg steeds gehaaster gaat werken. Naarmate de voltooiing nadert, wordt alles steeds directer, donkerder en wilder. Op het laatst zie je hoe gehaast ze bezig is, alsof ze bang is dat ze haar ideeën zal verliezen. Het lijkt erop dat ze aanvoelt dat haar leven kort zal zijn. De paniek slaat toe als ze hoort hoeveel vrouwen in haar familie zelfmoord hebben gepleegd. Ze tekent uit hoe ook haar grootmoeder, bij wie ze inwoont, een poging doet. Op de laatste vellen papier probeert Charlotte haar oma op andere gedachten te brengen. Als ze heeft uitgebeeld hoe dat mislukt, zegt ze op een van haar laatste platen tegen haar grootvader: 'Weet je, grootpapa, ik heb het gevoel alsof ze de hele wereld opnieuw in elkaar moesten zetten.'

Toen ik in 2017 Salomons originele tekeningen zag die door de hele kelder van het Joods Historisch Museum in Amsterdam achter elkaar waren opgehangen, voelde ik de angst en wanhoop. Toch gaven die paar woorden die ze op het einde aan het papier had toevertrouwd me ook hoop. De hele wereld zál opnieuw in elkaar gezet worden. De Bijbel geeft voeding aan onze verbeelding om daarnaar uit te zien. Intussen is God bij ons, waardoor de dood niet meer dan een voorbijgaande schaduw is. ‘Al ging ik ook door een dal vol schaduw van de dood, U bent bij mij’ (Psalm 23:4).  

Charlotte Salomon was vijf maanden zwanger toen ze in Auschwitz werd omgebracht. Ze werd gedood op de dag dat ze daar arriveerde. Haar beeldroman bleef bewaard, de woorden die ze uitsprak tegen haar opa ook.

*******

Lees ook: Psalm 23; Psalm 139; Jesaja 25:7-9; 1 Korintiërs 15:12-54; Openbaring 21, 22:1-5.

Charlotte Salomon: Leven? of Theater?, 796 tekeningen in gouache, 32,5 x 25 cm, 1940-1942, Joods Historisch Museum, Amsterdam, ook in boekvorm verkrijgbaar.

Charlotte Salomon (1917-1943) groeide op in een bourgeois Duits-Joods milieu in Berlijn. Daar leefde ze als jong meisje relatief onbezorgd tot de nationaalsocialistische machtsovername in 1933. Desondanks voltooide ze nagenoeg een opleiding aan de kunstacademie. In januari 1939 ontvluchtte Charlotte Berlijn en reisde naar haar grootouders in Zuid-Frankrijk, die nazi-Duitsland al in 1933 verlaten hadden. In 1940, na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, pleegde haar grootmoeder zelfmoord. Toen pas werd Charlotte verteld dat ook haar moeder in 1926 een einde aan haar leven had gemaakt. De 24-jarige Charlotte verwerkte deze roerige familiegeschiedenis en haar ervaringen als Joodse in Berlijn op een buitengewone manier. In haar nood dacht ze terug aan haar geliefde, zangpedagoog Alfred Wolfsohn (1896-1962). Hij zei haar onder meer dat je om het leven geheel lief te hebben misschien wel het tegendeel ervan – de dood – moet omhelzen en begrijpen. Ze besloot om zichzelf met behulp van zijn ideeën te redden en als alternatief voor zelfmoord ‘iets totaal waanzinnig bijzonders’ te ondernemen. Ze trok zich totaal terug en begon in een ongekende creatieve explosie te schilderen. En gaandeweg herschiep ze zo haar leven. Hierbij gebruikte ze alles wat ze in zich had: haar kunstenaarschap, haar visuele en muzikale geheugen, haar inzicht in de persoonlijkheden van haar familieleden, haar intellectuele bagage, humor en de inspiratie die ze uit haar liefde voor Wolfsohn putte. Lees meer

Willem de Vink (Utrecht, 1957) is spreker, schrijver en tekenaar. Zijn stripboek Jezus Messias werd al in meer dan 200 talen uitgebracht. Ook schreef hij het boek Dit is liefde, Vincent. Onlangs publiceerde hij het boek In het hoofd van de maker, Creativiteit, Kunst, Kerk.

ArtWay beeldmeditatie 7 mei 2023