Mondriaan, Piet - BM - Nigel Halliday

Piet Mondriaan: Nr. VI / Compositie Nr. II

Een utopisch visioen

door Nigel Halliday

Mondriaan was een utopisch idealist en, zoals veel van deze gelijkgestemden, een mengeling van excentriciteit en diepe ernst. Deze combinatie wekte grote genegenheid voor hem op als persoon en heeft grote werken van blijvende schoonheid opgeleverd.

Mondriaan staat bekend om zijn patronen van zwarte lijnen op een witte achtergrond, waarin fraai en intuïtief met het oog uitgebalanceerde rechthoeken en vierkanten met primaire kleuren zijn gevat. Maar toch zijn er verhalen over zijn excentrieke gedrag in overvloed. Zo zou hij uit een verlangen om een rationeel stempel op de natuur te zetten bij boswandelingen steeds hoeken van negentig graden hebben gemaakt in plaats van de kronkelige paden te volgen. In een café in New York zou hij met iemand van plaats hebben gewisseld om naar de gebouwen te kunnen kijken en niet naar de planten. Hij droeg een overhemd en stropdas onder zijn schilderjas en zag er uit als een begrafenisondernemer, maar danste op jazzmuziek, in nachtclubs en in zijn atelier.

De schilderijen van Mondriaan zijn heel serieus bedoeld. Evenals die andere grote pionier op het terrein van de non-figuratieve kunst, Wassily Kandinsky, was Mondriaan theosoof. Zij geloofden dat de mensheid niet slechts fysiek maar ook spiritueel in ontwikkeling was en dat de menselijke ziel door het aanschouwen van kunst tot verlichting en volmaking zou komen.

Mondriaan en Kandinsky waren verbonden met en beïnvloed door het rationalisme van de architectuur en vormgeving van de jaren twintig, die de overtuiging waren toegedaan dat de menselijke natuur door rationele beheersing van de omgeving te hervormen was. Mondriaans schilderijen werken als metafoor voor een rationeel uitgebalanceerde wereld: een enorm rood vierkant kan als tegenwicht een goed geplaatst maar veel kleiner geel plus een blauw vierkant krijgen om op die manier wat hij noemde een ‘dynamisch evenwicht’ te bereiken. Maar in de loop der jaren leek de metafoorgedachte te verflauwen en zag hij zijn schilderijen niet meer als beeld van een ongeziene werkelijkheid, maar als deel van de werkelijkheid, deel van de stedelijke omgeving die naar zijn overtuiging de geestelijke ontwikkeling van de mens vormt.

In de jaren twintig bedacht hij een woord voor zijn schilderkunst: neoplasticisme. Dit onderstreept de plasticiteit, het fysieke aspect van een kunstwerk. Het schilderij is geen traditioneel icoon dat naar een andere werkelijkheid verwijst, maar is een werkelijkheid in zichzelf. Op de vroegere werken zijn de randen wazig, alsof daar een scheiding ligt tussen het beeld en de wereld van de kijker. Op het latere werk gaan de lijnen door tot de rand van het doek en is er geen lijst. Dit suggereert dat het werk doorloopt op de omringende wand. In zijn geschriften krijg je soms het gevoel dat als je de oppervlakte van de wereld zou afpellen met al zijn verwarrende veelvormigheid, er iets als een Mondriaanschilderij tevoorschijn zou komen.

Utopisme impliceert dat volmaaktheid bereikbaar is en dat we al het andere achter ons kunnen laten. De schilderijen van Mondriaan werken het beste als ze tentoongesteld worden zonder werk van anderen in de buurt. Rijen subtiel verschillende Mondriaans kunnen een aangename omgeving scheppen en uitnodigen tot ontspannen en serieuze aanschouwing. Maar als een Mondriaan naast werk van een expressionist, surrealist of oorlogskunstenaar wordt geplaatst, dan word je met kracht herinnerd aan alle aspecten van het menszijn waar Mondriaan overheen walst.

Al met al is het een visioen dat voorbijgaat aan de gebreken van de menselijke natuur, net zoals de gelijkgezinde bouwkunst er ook niet in slaagde de menselijke natuur te veranderen door de omgeving te veranderen. Maar het visioen zelf is mooi, net als het werk.

*******

Piet Mondriaan: No. VI / Compositie No. II, 1920, olieverf op doek, 99,7 x 100,3 cm. Tate, Londen.

Piet Mondriaan: Schilderij I, 1921, olieverf op doek, 103 x 100 cm. Kunstmuseum Den Haag.

Piet Mondriaan (1872-1944) was een Nederlandse schilder. Zijn stijl ontwikkelde zich van impressionisme via symbolisme en kubisme tot zijn eigen vorm van abstracte schilderkunst. Hij geldt als pionier van de abstracte schilderkunst. Heel bekend werden vooral zijn latere geometrisch abstracte werken met horizontale en verticale lijnen en primaire kleuren (rood, blauw en geel). Ze zijn een bron van inspiratie voor veel architecten en vormgevers.

Nigel Halliday is freelance kunsthistoricus, spreker en docent. Hij studeerde kunstgeschiedenis in Cambridge en aan het het Courtauld Institute in Londen. Hij doceert de complete canon van westerse kunst vanaf Giotto, maar zijn speciale belangstelling gaat uit naar negentiende- en twintigste-eeuwse kunst. Hij heeft onderzoek gedaan naar Michelangelo en Rembrandt, in het bijzonder naar de invloed van het protestants geloof op hun werk. Hij is research fellow van het Kirby Laing Centre for Public Theology in Cambridge.

Deze meditatie is een bewerking van een tentoonstellingsrecensie.

ArtWay beeldmeditatie 22 januari 2023