Ribera, Jusepe de - BM - James Romaine

Jusepe de Ribera: De aanbidding van de herders

Het onzichtbare zichtbaar maken

door James Romaine

Het werk van de Spaanse barokkunstenaar Jusepe de Ribera (1591-1652) wordt gekenmerkt door een getransformeerde naturalistische stijl. Vanuit een zorgvuldige observatie van de natuurlijke wereld maakt Ribera het onzichtbare zichtbaar door tegelijkertijd verhalend en symbolisch te zijn.  

Op het schilderij de Aanbidding van de herders, dat hij twee jaar voor zijn dood voltooide en nu in het Louvre hangt, past Ribera deze benadering toe op een religieus onderwerp. Het werk verenigt observatie en symboliek om de kijkers uit de kring van de contrareformatie te bepalen bij de betekenis van de geboorte van Christus.  

Daar Ribera begon met observatie, zullen ook wij beginnen met het onderzoeken van het motief en de structuur van het werk. Ribera’s compositie verbindt ons oog, het lezen van het werk, met onze verbeelding, de interpretatie van wat we zien. De figuren zijn zo gerangschikt dat we het hele verhalende beeld lezen als één grote aanbidding van het Christuskind.   

Als we onderaan links beginnen met lezen, wordt onze aandacht getrokken naar Christus als centrale figuur. De diagonale houding van zijn lichaam leidt onze blik naar rechtsboven. Maar zijn blik gaat de andere kant op. Als we een lijn trekken van zijn voeten naar zijn hoofd en een andere lijn door zijn ogen, vormen deze lijnen een X. Als het visuele en geestelijke centrale punt waarin alles samenkomt, vormt Christus het centrum dat de compositie bijeenhoudt.

Jozef buigt zich beschermend over de wieg. Hij kijkt liefdevol naar Jezus en kruist zijn armen vol eerbied. Hij toont de kijker hoe oprechte devotie eruitziet. Als we onze blik weer verder naar rechtsboven laten glijden, komen we uit bij de vrouw met de mand, die ons oog tegenhoudt en naar links leidt.  

Op de achtergrond zien we een engel in de lucht die de geboorte aankondigt aan de herders. De engel slaat een visuele brug naar links. Maar opdat we het schilderij niet verlaten, is er links een strategische diagonale lijn geplaatst gecamoufleerd als een houten balk. Die stuurt onze aandacht weer terug naar Christus.

Zo zien we dus dat dit schilderij een verhalend werk is met devotie als doel. Vanuit iedere richting wordt onze blik naar Christus geleid. Dit maakt ons deelnemers aan het ‘komt laten wij aanbidden’.

Laten we nu eens wat details bekijken. Ribera wist verschillende stoffen op treffende wijze weer te geven. Laat je blik maar eens glijden langs de knielende herder rechts vooraan, van zijn verweerde gezicht naar zijn baard, de schapenvacht en de kledinglagen bij zijn schouder. We zien een rijke opeenvolging van stoffen, kleuren en texturen. 

Het hooi komt over de randen van een deels gebroken voerbak, een detail dat het motief van Christus’ nederige geboorte in beeld brengt. Maar hier draait Ribera’s methode weg van wat voor ons zichtbaar is naar een hogere werkelijkheid die voor ons onzichtbaar is. Deze kapotte voederbak  maakte voor de kijker van die tijd duidelijk dat Christus was geboren in een wereld die vroeg om geestelijke reparatie.

Dit werk zit vol geestelijke symboliek. Het meest duidelijke voorbeeld van Ribera’s combinatie van naturalisme en symboliek is wellicht het lam met vastgebonden poten op de voorgrond. Misschien hebben de herders het meegenomen als geschenk. Het verwijst echter ook naar het offer dat Christus zal brengen ten bate van deze godvrezende mensen.    

De andere dieren laten dezelfde benadering zien. Een os reikt met zijn neus naar de kleine Christus. En het gezicht van de ezel heeft een hoogst alerte uitdrukking. Hoewel de os en de ezel gewoon zijn in verbeeldingen van de aanbidding van de herders, spreidt deze ezel een bijzondere mate van geestelijk bewustzijn te toon. Deze dieren drukken uit wat de profeet Jesaja schreef: ‘Een rund kent zijn eigenaar en een ezel de krib van zijn meester, maar Israël heeft geen begrip, mijn volk geen inzicht.’   

Dit werk van de contrareformatie laat ook Maria extra uitkomen. Ze is zowel eenvoudig als mooi, zonder idealisering. In heel zijn werk laat Ribera een voorkeur zien voor rustieke kleuren. Dit werk toont hoeveel hij kon bereiken met een klein kleurenpalet. Slechts af en toe past hij diep verzadigde kleuren als het lapisblauw van de mantel van Maria toe om zo de aandacht van de kijker op iets of iemand te vestigen.

Jusepe de Ribera’s Aanbidding van de herders toont zijn vermogen om naturalisme en symboliek visueel met elkaar te verbinden. Het naturalisme maakt de symboliek geloofwaardig. De symboliek verschaft het naturalisme geestelijke betekenis en identiteit. Dit werk geeft een tafereel weer waarin de devotie voor Christus centraal staat met de bedoeling deze ook in de kijker op te wekken. Mag dit schilderij deze Advent onze gids zijn.

*******

Jusepe de Ribera: De aanbidding van de herders, 1650, olieverf op doek, 239 x 181 cm. The Louvre, Parijs.

Jusepe de Ribera (1591-1652) was een kunstschilder uit de Napolitaanse of Spaanse school. Vermoedelijk werd hij opgeleid door een van de meest vooraanstaande Spaanse schilders van die tijd, Francisco Ribalta. Vanaf 1606 verbleef Ribera in Italië in de artistiek belangrijke steden Parma en Rome. In 1616 vestigde hij zich definitief in Napels, toen deel van het Spaanse Rijk. Ribera was lange tijd hofschilder in dienst van de Spaanse onderkoning Pedro Téllez-Girón. Hij stierf in Napels in 1652.

James Romaine is hoogleraar kunstgeschiedenis aan Lander University in Greenwood, South Carolina, in de Verenigde Staten. Hij is medeoprichter van de Association of Scholars of Christianity in the History of Art (ASCHA). Hij publiceerde onder meer Beholding Christ and Christianity in African American Art (Penn State University Press, 2018) en een hoofdstuk in Kunst D.V.: (Neo)calvinistische perspectieven op esthetica, kunstgeschiedenis en kunsttheologie (2020). Zijn video’s staan op YouTube onder SeeingArtHistory. https://youtu.be/xbcjY8hOCoY.

De video van Romaine voor de derde zondag van Advent staat hier. Deze gaat over De heilige Familie met Sint Anna van Rembrandt van Rijn.

ArtWay beeldmeditatie 11 december 2022