Michelangelo - BM - Gertjan Schutte

Michelangelo: Madonna met Kind, Brugge

Moederschap als leidraad

door Gertjan Schutte

Voor de kunst van de beroemde beeldhouwer en schilder Michelangelo (1475-1564) hoef je niet per se richting Italië. Zijn bekendste werken bevinden zich natuurlijk in Florence en in Rome. Zijn fresco’s in de Sixtijnse kapel zijn wereldberoemd en datzelfde geldt voor de Pietà in de Sint-Pieter, een indrukwekkend beeldhouwwerk dat toont hoe Maria treurt over Christus, haar overleden zoon.

Het Teylersmuseum in Haarlem heeft een belangrijke collectie tekeningen van de grootmeester, maar het indrukwekkendste kunstwerk van Michelangelo in de Lage Landen is te vinden in Brugge, in de Onze Lieve Vrouwekerk. Nadat hij de Pietà had afgemaakt in 1499 maakte Michelangelo een ander beeldhouwwerk met Maria en Jezus als thema. Dit keer beeldde hij Jezus af als een kind. Maria zit achter hem, maar houdt haar kind nauwelijks vast. Jezus’ handje houdt haar wijsvinger nog vast, maar Jezus stapt duidelijk van haar weg.

In deze reflectie zal ik niet ingaan op de ideeën van Michelangelo, onlosmakelijk verbonden met het neoplatonisme van de late renaissance, maar dit kunstwerk verbinden aan een recent boek over de relatie tussen geloof en moederschap.

In haar boek Motherhood: A Confession uit 2020 gaat Natalie Carnes, een theologe uit de Verenigde Staten, uitgebreid in op het verband tussen haar rol als moeder en haar geloof. Met de titel van haar boek refereert ze naar een van de grootste klassiekers uit de christelijke traditie, de Belijdenissen van de kerkvader Augustinus (354-430). In dit boek doet Augustinus iets ongekends; hij reflecteert op zijn geloof en zijn verlangens door het woord tot God te richten.

Het is een fijnzinnig boek, maar ook een werk dat vervreemding oproept. Zo reflecteert Augustinus op het gedrag van een ‘jaloerse zuigeling’. Waarschijnlijk baseerde hij zich daarmee op het gedrag van zijn eigen zoon, Adeodatus. Daarmee is ook de vervreemding van een moderne lezer in beeld: aan zijn jong overleden zoon en zijn concubine besteedt Augustinus niet veel aandacht in zijn boek.

Augustinus redeneerde vooral vanuit zijn eigen, mannelijke perspectief. Carnes suggereert daarom dat het de moeite waard is om daar iets aan te toe te voegen. Zij wil het menselijke en goddelijke verbinden aan vrouwelijkheid en moederschap: ‘Wat als de levens van vrouwen worden gezien als een openbaring van de wijze waarop het menselijk leven God ontmoet of juist daarin faalt?’

Carnes verbindt dit aan haar relatie met haar eigen dochter. Aanvankelijk was zij kwetsbaar en geheel op haar moeder aangewezen, maar later ontwikkelde haar dochter een eigen wil, een eigen kijk op het leven. Dit valt Carnes zwaar, want het is verleidelijk haar eigen moederlijke wil op te dringen aan haar dochter, juist om haar te beschermen tegen mislukking en tegen lijden. Op die wijze zou liefde veranderen in dwang en onvrijheid.

Hier legt Carnes een analogie met Christus. Zijn lijden voorkomt niet het lijden van mensen, maar toont wel hoe lijden en liefde met elkaar samengaan zonder dat die liefde in dwang of geweld overgaat.

Daarmee zijn we terug bij het indrukwekkende beeldhouwwerk van Michelangelo in Brugge. Ondanks dat ze weet dat haar kind zal lijden in de toekomst houdt Maria Jezus niet vast. Hem vasthouden zou betekenen dat ze haar eigen wensen en wil oplegt. 

Zowel Carnes als Michelangelo tonen hoe moederschap een beeld is dat kan inspireren. Bijvoorbeeld om een ander altijd een ander te laten zijn, zonder hem of haar te beheersen door onze eigen wil, inzichten en wensen op te dringen.  

*******

Michelangelo Buonarotti, Madonna met Kind, 1501-1504, marmer, hoogte 200 cm, Onze Lieve Vrouwewerk, Brugge.

Gertjan Schutte is historicus en werkt bij de Theologische Universiteit Kampen. Hij schrijft een biografie van Willem Groen van Prinsterer (1801-1876).

ArtWay beeldmeditatie 6 februari 2020