Saenredam Pieter - BM - Marleen Hengelaar

Pieter Jansz. Saenredam: De oude Sint-Odulphuskerk in Assendelft

Sobere Sereniteit

door Marleen Hengelaar-Rookmaaker

Dit schilderij van de middeleeuwse Sint-Odulphuskerk in Assendelft (bij Haarlem) werd gemaakt door Pieter Jansz. Saenredam in 1649, 67 jaar nadat de kerk door de gereformeerden in gebruik was genomen. Assendelft was Saenredams geboorteplaats, zodat hij waarschijnlijk in deze kerk is gedoopt. Rechts onderaan zien we het graf van zijn vader Jan Pietersz Saenredam, een belangrijke prentmaker. Na diens dood verhuisde Pieter met zijn moeder naar Haarlem, waar hij bleef wonen en werken. Hij was financieel onafhankelijk, zodat hij kon maken waar hijzelf voor koos.

Saenredam was de eerste kerkinterieurschilder die bestaande gebouwen weergaf. Bovendien hield hij er een unieke werkwijze op na. Eerst maakte hij ter plaatse nauwkeurige opmetingen en schetsen. Deze schetsen werkte hij vervolgens uit in zorgvuldige constructietekeningen, waarbij hij het centraalperspectief toepaste zodat alle lijnen hetzelfde gekozen verdwijnpunt hebben. Deze tekeningen vormden op hun beurt de basis voor zijn schilderijen: weldoordachte composities, die een grote schoonheid, helderheid, ruimtelijkheid en sereniteit uitstralen. Zoals we zullen zien, maakte Saenredam vakkundig gebruik van de vervorming in de proporties die het gevolg was van het gebruikte perspectief.

Saenredams strakke kerkinterieurs hebben ongetwijfeld bijgedragen tot ons beeld, ideaalbeeld of ook schrikbeeld van ‘de calvinistische kerk’. Maar zijn sobere doeken zijn in feite bedrieglijk, want hij ging selectief te werk. Ook al had de reformatie veel uit de kerken weggehaald, toch waren ze verre van leeg. Zo konden zich in een kerk preekstoelen of koorbanken met houtsnijwerk bevinden, beschilderde orgels, gebrandschilderde ramen, middeleeuwse muurschilderingen of tekst- en gedenkborden. Omwille van het beoogde resultaat liet Saenredam echter vaak elementen uit het interieur weg.

Op het Sint-Odulphus schilderij is de kerk weergegeven vanuit het koor, zodat we naar het westen de kerkzaal in kijken. Er is net een dienst aan de gang. De mensen zitten als minipoppetjes te luisteren naar de predikant. Rechts staat een graftombe met twee gedenkborden erboven: ze stippen het memento mori thema aan. Zouden de twee tegels met een kruisje erop verwijzen naar de plaats waar Saenredams moeder en hijzelf begraven wilden worden?

Laat de prachtige kleuren eens op u inwerken: het heldere blauw, het mosterdgeel, het zachte wit en de rood met zwarte accenten van de gedenkborden. De uitstraling is warm en koel tegelijk. Het verdwijnpunt van het perspectief bevindt zich in het op een na onderste compartiment van de extreem hoge deur achterin de kerk. Volg de lijnen maar eens. Wat een mathematische precisie!

Kijk ook eens naar het fraaie lijnenspel van de tegels, de ritmiek van de bogen of hoe het licht op de gemeente valt. Het lage gewelf van het middenschip geeft een effect van geborgenheid, dat nog versterkt wordt door hoe het achterin naar beneden loopt. Maar kan het plafond achterin werkelijk zo laag zijn? En is die deur niet onrealistisch hoog? Is de bovenkant van het schilderij eigenlijk niet te laag, alsof er een stuk is weggelaten? En hoe klein zijn die mensen! Laat je ogen ook eens de zijbeuken volgen. Daar lijkt de kerk veel dieper dan het middenschip, onmogelijk dieper.  

Als je jezelf de tijd geeft met dit werk, zul je gaan zien dat je in feite kijkt naar een illusie van realisme. In werkelijkheid kan de kerk, die allang niet meer bestaat, zo niet geweest zijn. Dit roept de vraag op wat Saenredam beoogde met zijn misleidende ingrepen.

Het hoofdthema van dit doek lijkt mij de gemeente die hier is bijeengekomen voor de dienst. Het kleine formaat van de mensen zou kunnen verwijzen naar hun nederige staat voor hun God. ‘Wat is de mens?’ Dat sluit aan bij het thema van vergankelijkheid dat verbonden is met de graven: ‘De mens – zijn dagen zijn als het gras, hij is als een bloem die bloeit op het veld en verdwijnt zodra de wind hem verzengt; de plek waar hij stond, kent hem niet meer.’

Maar deze vergankelijke figuurtjes zitten veilig onder een beschermend dak. En doordat de bovenkant van het schilderij zo laag is, krijgen de twee hoog oprijzende zijruimtes naast het middenschip iets mysterieus, alsof er iets is onttrokken aan ons zicht. En die ruimtes zijn gevuld met helder licht!

Dit werk gaat niet alleen over een fascinatie voor architectuur, maar ook over mensen, kleine sterfelijke mensen als wij, die veilig en gerust mogen zitten onder Gods woord.

*******

Pieter Jansz. Saenredam: De oude Sint-Odulphuskerk in Assendelft, 1649, olieverf op paneel, 49,6cm × 75cm. Rijksmuseum, Amsterdam.

Pieter Jansz Saenredam (1597-1665) werd geboren in het dorpje Assendelft, ten noorden van Haarlem. Hij was een zoon van de belangrijke prentmaker Jan Pietersz Saenredam, een leerling van Goltzius. Na de dood van zijn vader in 1607, verhuisde Pieter met zijn moeder naar Haarlem. Daar zou hij de rest van zijn leven blijven wonen. Hij werd er in 1612 leerling van Frans Pietersz de Grebber, bij wie hij als medeleerlingen Jacob van Campen en Cornelis Vroom ontmoette. Met beiden bleef hij zijn leven lang bevriend. Ruim tien jaar later, in 1623, werd Saenredam als meester opgenomen in het St. Lukasgilde. Hij trouwde in Haarlem en kreeg een dochter. Saenredam kwam uit een protestants nest en werd op zijn 54ste zelf lidmaat van de gereformeerde kerk. Vanaf 1628 legde Saenredam zich geheel toe op het schilderen van ‘perspectiven’ – architectuurstukken – en dat bleef verder zijn specialisme. Hij tekende en schilderde diverse gebouwen in Haarlem en Utrecht, en daarnaast nog in Assendelft, Alkmaar, Amsterdam, Den Bosch en Rhenen: in totaal 15 verschillende kerken en 4 stadhuizen. Van Saenredam zijn nog ongeveer 50 schilderijen bekend, en ruim 100 schetsen en tekeningen in potlood en krijt, inkt en waterverf. (CODART)

Marleen Hengelaar-Rookmaaker is hoofdredacteur van ArtWay.

ArtWay beeldmeditatie 16 januari, 2022