Baldini, Baccio - BM - Marleen Hengelaar

Baccio Baldini: De heilige berg van God

Met het oog op Christus

door Marleen Hengelaar-Rookmaaker

Deze kopergravure werd in 1477 naar een ontwerp van Sandro Botticelli vervaardigd door Baccio Baldini, een Florentijnse goudsmid en graveur. Een monnik is bezig om langs de elf sporten van een trap naar boven te klimmen, met daarop en onder twaalf deugden in het oud Italiaans geschreven. Bovenaan de trap staat Christus – herkenbaar aan zijn kruisnimbus – te wachten op de hemelboog, omringd door engelen. Dit is de titelplaat van het boek Monte Sancto di Dio (De heilige berg van God) door Antonio Bettini. Het is een didactische plaat die een goed beeld geeft van de mystiek getinte spiritualiteit van die tijd.

Opmerkelijk genoeg komt het beeld van de ladder in de Bijbel maar één keer voor: de Jakobsladder in Genesis 28, waarlangs engelen omhoog en omlaag gingen. Maar dat is eerder een beeld van Gods nabijheid en niet van geestelijke groei of opklimmen naar God. Achter 2 Petrus 1:5-8 zou je met zijn opeenstapeling van deugden echter wel het beeld van een ladder kunnen zien. Hier gaat de weg van deugdzaamheid, kennis, zelfbeheersing, volharding, vroomheid en liefde voor je broeders en zusters naar de liefde voor allen.

Dat de ladder een belangrijke plaats ging innemen in de religieuze orden en kerk van het oosten en westen, is vooral te danken aan Johannes Climacus (575-649), abt van het Sinaïklooster. Hij beschreef een ascetische levensweg van dertig stadia. Hierbij ging het enerzijds om de strijd van de ziel tegen hartstochten en verleidingen en anderzijds om de oefening in de deugden met als uiteindelijk doel de unio mystica, een ervaring van eenwording met God en een leven in diepe verbondenheid met hem.  

Op Baldini´s gravure is de ladder gecombineerd met nog een ander beeld, dat van de berg. De berg Horeb (waarop de brandende braamstruik) wordt in Exodus 3:1 ‘de berg van God’ genoemd. Een berg is in veel godsdiensten een heilige plaats waar de aanwezigheid van God voelbaar is, waar hemel en aarde elkaar raken en God en mens elkaar naderen.

De vier deugden onderaan de ladder zijn de kardinale deugden die al uit de oudheid stammen: verstandigheid, matigheid, moed en rechtvaardigheid. Humilita, nederigheid, is er hier nog onder gezet, aan de basis.

Dit vijftal wordt gevolgd door timore, ontzag voor God, naar Spreuken 9:10:

            Wijsheid begint met ontzag voor de Heer,
            Inzicht is vertrouwdheid met de Heilige.

Daarop bouwen de bovenste zes treden voort met de zes gaven van de Geest uit Jesaja 11:2: wijsheid en inzicht, kracht en verstandig beleid, een geest van kennis en eerbied voor de Heer. Op de gravure staan ze in omgekeerde volgorde. Eerst klimt een mens dus door eigen inspanning omhoog, maar na verloop van tijd is het de Geest die de gelovige voortgang schenkt.

Maar er staat nog meer op deze prent. Op de twee stijlen van de trap staan de twee pijlers van de weg omhoog: oratione en sacramento, gebed en sacrament. Gebed stijgt op van de mens naar God; in het sacrament komt Jezus met zijn liefde naar de mens toe. Verder zien we naast de jongeman links het woord speranza staan, rechts onder Jezus aan het kruis staat fede en recht voor hem carita – samen geloof, hoop en liefde. Deze trits werd door Thomas van Aquino aangeduid als de drie goddelijke deugden, daar ze zowel gericht zijn op God als door hem gegeven.

Onder de monnik zien we een duivels wezen met een grijpvork in zijn klauw geklemd, dat door cecita (verblinding of blindheid) de jongeman links onderuit probeert te halen. Deze citeert echter (heel toepasselijk) Psalm 121:1: ‘Ik sla mijn ogen op naar de bergen… mijn hulp komt van de Heer.’ Kijkt de jongeling naar Christus in de hemel (en deze naar hem), de monnik kijkt naar Christus aan het kruis en zegt: ‘Tirami doppo te, trek me achter u aan.’ Mooi detail zijn de vier kettingen onderaan de ladder, waarmee deze veilig voor de streken van de duivel is vastgeketend aan de berg.

Het kijken neemt hier dus een belangrijke plaats in. Houd je je ogen gericht op Jezus in de hemel, dan kun je de verleidingen van de duivel weerstaan. Zijn je ogen gericht op de lijdende Jezus aan het kruis, dan kun je groeien in liefde, kracht, kennis en wijsheid om te weten waar het op aankomt (cognoscimento dilatato, zie rechtsonder).

Een middeleeuws adagium luidt: je wordt waar je naar kijkt. Waar je met affectie, verlangen en devotie naar kijkt – je schat, je ideaal, je idool, je grote voorbeeld, je verlosser – zal je stap voor stap innerlijk gaan veranderen. Ook kunst speelde hierbij een rol, zoals bijvoorbeeld de getijdenboeken voor privédevotie, didactische werken en vooral de verbeeldingen van het leven en lijden van Christus. Het geloof was voor de middeleeuwer niet alleen uit het horen, maar ook uit het zien.

Deze eenvoudige boekcover bevat een schat van informatie over de geloofsbeleving van die tijd. Die lijkt misschien in eerste instantie ver van ons af te staan, maar waarschijnlijk zullen we er ook veel in herkennen. Want ook wij verlangen naar een leven in Gods nabijheid en vragen ons af hoe dat kan. Deze prent wil ons dat laten zien.  

*******

Baccio Baldini: De heilige berg, 1477, kopergravure op papier, 25.7 x 18.5 cm, boek gedrukt door Nicolaus Laurentii.

Baccio Baldini (1436-1487) was een Italiaanse goudsmid en graveur, die tijdens de Renaissance in zijn geboortestad Florence actief was. Vasari zegt over hem dat hij al zijn werken baseerde op ontwerpen van Sandro Botticelli, hoewel dat waarschijnlijk niet correct is. Wel werkten ze samen aan de eerste druk van Dante die uitkwam in 1481. Zijn fijne manier van werken wordt gekenmerkt door scherpe en diep ingesneden contouren en fijn getekende details.

Marleen Hengelaar-Rookmaaker is hoofdredacteur van ArtWay.

ArtWay beeldmeditatie 29 augustus 2021