Kunstenaars

Cherkasova, Elena - BM - Viktor Barashkov

Elena Tsjerkasova: Cherubikon

Alles wat adem heeft, loof de Heer

door Viktor Barasjkov

Elena Tsjerkasova is een Russische kunstenares die voornamelijk religieuze onderwerpen kiest. Anders dan gebruikelijk bij dit type kunst vindt haar werk positieve waardering zowel in kunst- als kerkelijke kringen. In deze beeldmeditatie staan we wat uitvoeriger stil bij drie van haar nieuwe werken die in de lente van 2021 te zien waren bij de Eerste biënnale van christocentrische kunst in Moskou.

Eén stroming in de hedendaagse kunst over religieuze onderwerpen is de naïeve of primitieve kunst. Dit type kunst is gericht op spirituele betekenis en niet op briljante techniek. In het meeste werk van Tsjerkasova zien we geen monden; de gezichten ontlenen hun expressiviteit aan de ogen. Ogen zijn (in de aan Cicero toegeschreven woorden) de spiegel van de ziel. Maar niet alleen ogen, ook gebaren zijn van het grootste belang. Bij Tsjerkasova communiceren de figuren met hun lichaam. Dit gaat terug op de oude Byzantijnse iconen, waarop ieder gebaar zijn eigen betekenis had. Een werk van Elena Tsjerkasova is altijd een dialoog met God en over God. Woorden zijn de hoofdinhoud. Sommige kunstcritici noemen haar werken dan ook wel ‘preken’.

De titel van het eerste werk is Izje Cherubimi; dat zijn de eerste woorden van het ‘Cherubikon’. Met dit gezang uit de Byzantijnse liturgie worden de aanwezigen bij de liturgie symbolisch opgenomen in de aanwezigheid van de engelen rond Gods troon. De kunstenares combineert hier beelden met een duidelijk uitgeschreven tekst in het Kerkslavisch. Deze taal is en was van groot belang voor de liturgische praktijk van de orthodoxe kerk. De heilige betekenis van de woorden en hun ornamentele karakter zijn even belangrijk. In het midden zien we cherubijnen rond een tafel met drie engelen die de Heilige Drie-eenheid symboliseren. We zien wijn en brood op de tafel. En – dit is belangrijk – we zien mensen die samenkomen in de dienst. Er is geen scheiding tussen hemel en aarde.

Het volgende werk heet Videnije apostola Petra (Visioen van de apostel Petrus). De Kerkslavische tekst komt uit Handelingen der Apostelen 10:9-16.

   9   De volgende dag, nog voordat de afgezanten van Cornelius in Joppe waren aangekomen, ging Petrus omstreeks het middaguur naar het dak van het huis om daar te bidden.

10   Maar hij kreeg honger en wilde iets eten. Terwijl er eten voor hem werd klaargemaakt, werd hij gegrepen door een visioen.

11   Hij zag hoe vanuit de geopende hemel een voorwerp dat op een groot linnen kleed leek aan vier punten op de aarde werd neergelaten.

12   Op het kleed bevonden zich alle lopende en kruipende dieren van de aarde en alle vogels van de hemel.

13   Hij hoorde een stem zeggen: ‘Ga je gang, Petrus, slacht en eet.’

14   Maar Petrus antwoordde: ‘Nee, Heer, in geen geval , want ik heb nog nooit iets gegeten dat verwerpelijk of onrein is.’

15   En voor de tweede maal hoorde hij de stem: ‘Wat God rein heeft verklaard, zul jij niet als verwerpelijk beschouwen.’

16   Tot driemaal toe hoorde hij de stem, en direct daarna werd het voorwerp weer in de hemel opgenomen.

Dit gaat over een cruciaal moment in de verbreding van de evangelieverkondiging, die voortaan ook de ‘heidenen’ zou omvatten. De apostel is los van het visioen zelf afgebeeld. De duidelijk afgebeelde dieren vormen een tweede centrum in het werk. Twee engelen houden een groot kleed vol dieren vast en de hand van de Heer zegent ze. Rechtsonder zijn de drie mannen die door de hoofdman Cornelius naar Petrus waren gestuurd.

Het derde werk, getiteld Michailov Den (Michaëlsdag, Sint-Michiel), is niet kenmerkend voor de kunstenares want het bevat heel weinig tekst: niet meer dan de titel. We zien engelen rondom Christus. Eén van hen, wellicht de aartsengel Michael, zit te paard. We zien ook een leeuw, een adelaar, een mens en een gevleugelde stier: zij symboliseren de vier evangelisten. Allen prijzen de Heer.

De orthodoxe priester Leonid Griliches schrijft over Tsjerkasova’s ‘verbazingwekkende vermogen om verschillende woordnuances in kleuren te vangen’. Haar kunst is volgens hem niet slechts illustratie. Het is kunst als een tweede boek en de taal van dat boek is het Kerkslavisch. Deze kunst weerspiegelt de levende traditie van de kerk.

Deze tekeningen zijn zeer decoratief. De witte kleur is een symbool voor hemels licht. We zien de schoonheid van de wereld, of het nu engelen, mensen of dieren zijn. Alles wat adem heeft, loof de Heer!

*******

Elena Tsjerkasova: Izje Cherubimi, 2020, kraftpapier, inkt, acrylverf, 48×38 cm, privécollectie van de kunstenares.

Elena Tsjerkasova: Videnije apostola Petra, 2020, kraftpapier, inkt, acrylverf, 17×40 cm, privécollectie van de kunstenares.

Elena Tsjerkasova: Michailov Den, 2020, kraftpapier, inkt, acrylverf, 13×27 cm, privécollectie van de kunstenares.

Elena Tsjerkasova (1962) is een Russische kunstenares uit Moskou. Zij behandelt sinds 1996 voornamelijk religieuze onderwerpen. Zij heeft exposities gehad in Rusland (Moskou, Saratov, Jekaterinenburg, Samara, Toela) en Italië. Haar werk is te vinden in collecties van de Theologische Academie van Moskou, het Diocesaan Museum in Milaan, het Museum van Hedendaagse Christelijke Kunst (Rusland) en in privécollecties in Rusland, Wit-Rusland, Finland, Groot-Brittannië, Duitsland, Frankrijk, de Verenigde Staten, Canada en andere landen. Meer van haar werk is hier te zien: www.pravmir.com/helena-cherkasovas-paintings

Viktor Barasjkov is een Russische filosoof en kunsthistoricus. Hij is universitair hoofddocent aan de vakgroep Filosofie en Religiestudies aan de Staatsuniversiteit (Stoletovuniversiteit) van Vladimir in Rusland. Zijn voornaamste interessegebieden zijn hedendaagse religieuze kunst en architectuur, cultuurfilosofie en religieuze antropologie. Hij is lid van de Russische afdeling van de International Association of Art Critics (AICA).

De Eerste Biënnale van Christocentrische Kunst, van 15 maart tot 15 juni 2021 in Moskou, bood een podium voor alle kunstenaars die hun creativiteit inzetten om het christelijk geloof te doordenken en te reflecteren op de evangelieverhalen. De tentoonstelling werd verzorgd door Gor Chahal en omvatte meer dan honderd werken: zowel hedendaagse iconen als kunstwerken in diverse technieken en materialen, zoals hout, metaal, textiel, mozaïek, fotografie, video en lichtinstallatie. Er was werk te zien van Albert Soltanov, Elena Tsjerkasova, Philip Davidov, Gor Chahal, Philippe Nussbaumer, Sergey Nekrasov, Anatolij Komelin en anderen. Thema’s die aan bod kwamen waren Gods natuur, goddelijk licht, heilige plaatsen, heiligen, verschillende vormen van verbinding tussen mensen en God. Een korte video is te zien op website van de Biënnale, http://christ-art.ru/en

ArtWay beeldmeditatie 1 augustus 2021