Advent - Ramen van Clement Heaton in Bex

Clement Heaton: De ramen in de Saint-Clement in Bex

Zij die wandelen in het land van de schaduw van de dood zien een groot licht

door Marleen Hengelaar-Rookmaaker

In Zwitserland loont het bijna altijd om een kijkje te nemen in de oude kerkjes die in het centrum van vrijwel iedere wat grotere plaats te vinden zijn en doorgaans open zijn. Het verschilt per canton tot welk kerkgenootschap deze kerken behoren. Je hebt protestante en katholieke cantons, wat net als in Nederland historisch bepaald is. In het canton Vaud, in het zuiden van Zwitserland rond het meer van Genève, zijn deze kerkjes ‘évangelique-réformée’, gereformeerd dus.

Een tijdje geleden liepen mijn echtgenoot en ik op een luie zondagmiddag de kerk van Bex binnen, een plaats in het Rhônedal met uitzicht op de majesteitelijke Dents du Midi. De 15de-eeuwse kerk van Bex is van binnen sober en eenvoudig. Dat geldt voor de meeste Zwitserse gereformeerde kerkinterieurs, ook al zijn ze gewoonlijk goed verzorgd en opmerkelijk genoeg bevatten ze vaak ook beeldende elementen in de vorm van houtsnijwerk, muurschilderingen of gebrandschilderde ramen – middeleeuws, uit de 19de of 20ste eeuw of hedendaags. Dat zou je niet verwachten in het Zwitserland van Calvijn. Blijkbaar kwam er in dit land eerder een beweging op voor kunst in de kerk dan in Nederland.

Wat in Bex meteen opvalt is de dubbele rij 19de-eeuwse banken voorin de kerk, opgesteld in een halve cirkel. Zo vormt de gemeente een gemeenschap rondom de preekstoel en het Woord. Ook springen de ramen eruit in dit verder beeldloze kerkgebouw. Een plakaat achter in de kerk vermeldt betekenisvol genoeg: ‘De vijf ramen zijn uitgevoerd in 1911 door de glaskunstenaar Clément Heaton. Ze verlenen de kerk het religieuze karakter dat zij geheel en al had ontbeerd.’ 

De maker van de ramen is dus Clément Heaton, een Engelsman die met een Zwitserse vrouw trouwde en zich in Neuchâtel vestigde. Dat verklaart het Engelse karakter van de ramen. Heaton behoorde tot de Arts and Crafts stroming, qua stijl verwant met art nouveau en ook met de Pre-Raphaelites, die – de naam zegt het al – zich oriënteerden op de kunst van de vroege Renaissance. Echter met één groot verschil, namelijk dat de kunst van de Pre-Raphaelites vaak lijdt aan een zekere sentimentaliteit en die van hun voorbeelden niet.

De vijf ramen in Bex trokken mijn aandacht vanwege hun originele karakter. Onder iedere afbeelding staat een bijbeltekst. Afgezien van ‘Ik ben het licht van de wereld’ op het middelste raam heb ik de betreffende teksten nooit eerder op ramen verbeeld gezien. Het zijn originele teksten in een originele combinatie. De linker ramen bevatten traditiegetrouw oudtestamentische afbeeldingen en de rechter nieuwtestamentische. Links zien we Adam en Eva en Mozes, in het midden Jezus, rechts Paulus en een afbeelding gebaseerd op een tekst uit het boek Openbaring. 

Het eerste raam bevat deze bijbeltekst: ‘Les hommes ont préférés les ténèbres à la lumière parce que leurs oeuvres étaient mauvaises’ uit Johannes 3: 19: ‘Dit is het oordeel: het licht kwam in de wereld en de mensen hielden meer van de duisternis dan van het licht, want hun daden waren slecht.’ Een engel met vlammend zwaard verdrijft Adam en Eva uit het paradijs dat achter een muur achter hen ligt. Adam en Eva zijn schuldbewust. Een rode distel groeit bij hun voeten. De mens verlaat het land van het licht.

Het tweede raam draagt de tekst: ‘Le peuple qui marchait dans les tenèbres voit une grande lumière’ uit Jesaja 9:1: ‘Het volk dat in duisternis ronddoolt ziet een schitterend licht.’ Een paar verzen verder wordt een link gelegd naar Christus: Een kind is ons geboren, een zoon is ons gegeven; de heerschappij rust op zijn schouders.’ Mozes loopt hier met de tien geboden en zijn staf door de woestijn. Het volk Israël volgt hem. De Thora bevat de belofte van bevrijding, de aankondiging van het licht, van Christus.

De tekst op het middelste raam luidt: ‘Je suis la lumière du monde’ uit Johannes 8:12: ‘Ik ben het licht voor de wereld. Wie mij volgt loopt nooit meer in de duisternis, maar heeft het licht dat leven geeft.’ Op het raam zien we Jezus in een wit gewaad, omgeven door licht, alsof het hem omarmt. Met zijn ene hand maakt hij een zegenend gebaar, de andere hand houdt hij op zijn hart. Hij wordt omringd door goudgeel koren (avondmaal) en witte lelies (zuiverheid). Christus als bron van nieuw leven en licht.

Op het vierde raam met Paulus staat als tekst Handelingen 9:3: ‘Une grande lumière venant du ciel resplendit autour de Paul.’ ‘Toen hij onderweg was en Damascus naderde, werd hij plotseling omstraald door een licht uit de hemel.’ We zien hier Paulus overmand door het licht. Gewoonlijk valt hij in deze scéne van zijn paard en zijn metgezellen zijn hier vreemd genoeg Romeinse soldaten, misschien om te benadrukken dat in Paulus’ latere prediking ook de heidenen of de volkeren erbij gaan horen als kinderen van het licht.

Op het vijfde raam prijkt een tekst uit Openbaring 7:14: ‘Ceux qui sont vetus de robes blanches | qui sont ils et d’ou sont ils venue? Et il me dit: ce sont ceux qui sont | venues de la grande tribulation.’ ‘Wie zijn dat daar in het wit en waar komen zijn vandaan? Hij zei tegen me: ‘Dat zijn degenen die uit de grote verschrikkingen gekomen zijn. Ze hebben hun kleren wit gewassen met het bloed van het lam.’ We zien hier een familie van vier of vijf personen die kijkt naar vijf mensen in witte gewaden, omgeven door licht, zingend, dansend en musicerend. Hier is niet Johannes maar een gewoon Zwitsers gezin afgebeeld, dat zichzelf als in een visioen in het goudgele licht van de hemel ziet. Heaton eindigt met de belofte van een stralende toekomst die toegankelijk is voor ons allemaal.

Deze serie ramen beeldt de heilsgeschiedenis uit als een weg vanuit de duisternis naar het licht. Ik werd aanvankelijk getroffen door de woorden ‘tenèbres’ en ‘lumière’, die ook voorkomen in het motto van de reformatie: ‘Post tenebras lux’, na de duisternis licht. Misschien was Heaton zelf calvinist, misschien vond hij dit gewoon een passend thema voor een gereformeerde kerk. Hoe dan ook, het resultaat is een originele serie ramen die Christus centraal stelt als het licht voor de wereld, dat kwam en dat komen zal.

*******

Clément Heaton: Vijf ramen in de Saint-Clément in Bex, Zwitserland, 1911.

Clément Heaton (1861-1940) was de zoon van de grondlegger van de bekende Londense firma Heaton, Butler & Bayne, die gebrandschilderde ramen maakte. Aanvankelijk ging hij bij zijn vader aan de slag als glaskunstenaar, maar in 1886 verliet hij de firma na onenigheid mijn zijn vaders partners. Op reis door Zwitserland kwam hij in Val-de-Travers in de Jura de dochter van een horlogemaker tegen, met wie hij trouwde. Ze vestigden zich in 1888 in het nabijgelegen Neuchâtel. Hier legde hij zich toe op het werken met emaille en het maken van handbeschilderd behang. In 1895 werkte hij samen met de schilder Paul Robert (1851-1923) aan de beschildering van de muren rond de monumentale trap van het Musée des Beaux-Arts in Neuchâtel. Paul Robert maakte de muurschilderingen en Heaton verzorgde de decoratieve elementen eromheen. Nadat zijn naam hierdoor gevestigd was, ontving hij vervolgens veel opdrachten van Zwitserse kerken. In 1914 brandde zijn atelier af en besloot hij naar Amerika te emigreren. Ook daar voorzag hij veel kerken van ramen. Hij schreef een aantal boeken, o.a. over het programma van de ramen in de kathedraal van Chartres. In 1924 gaf hij een lezing op de Universiteit van Princeton, waar nu zijn materialen bewaard worden in de special collections van de bibliotheek.

Marleen Hengelaar-Rookmaaker is hoofdredacteur van ArtWay. Samen met Aniko Ouweneel verzorgde zij het Handboek voor kunst in de kerk, Buijten & Schipperheijn, 2015.

ArtWay beeldmeditatie 22 november 2020