Bearden, Romare - BM - James Romaine

Romare Bearden: De visitatie

Bijbels, persoonlijk, universeel

door James Romaine

De visitatie van Romare Bearden is een ingetogen schilderij uit het midden van de twin­tig­ste eeuw. Het brengt twee zwarte vrou­wen in beeld die in een somber winterlandschap bij elkaar staan. Er zijn verder een paar kale bomen te zien, wat rot­sen, een houten bouwwerk en een plant met grote groene bladeren.

De rode mantel van de linker vrouw duidt haar aan als Maria. Met een zegenend gebaar begroet zij haar bloed­ver­want Elisabeth. De handen van de twee vrouwen komen samen op Elisabeths lichaam. Dit gebeurt misschien als reactie op haar woorden: ‘Toen ik je groet hoorde, sprong het kind van vreugde op in mijn schoot.’ Maar hoe beter je het schil­de­rij van Bearden bekijkt, hoe minder het een uitbeelding lijkt van het bezoek van Maria aan Elisa­beth zoals verteld in het Lucasevangelie. Bearden zet het bijbelverhaal in een moderne context.

De visitatie dateert uit 1941 en is een van de eerste rijpe werken van Bearden. Het doek laat zich begrijpen als een vroege poging om als kunstenaar zijn eigen weg te gaan. Hij is vandaag vermaard om collagewerken als Doop. De visitatie voorspelt een werk als Doop op minstens drie manieren: (1) hij vermengt persoonlijke herinneringen met universele verhalen, (2) zijn beeldtaal sluit aan bij de Afri­kaan­se tendensen in het Europese modernisme en (3) het werk laat zien dat zijn Afrikaans-Amerikaanse achtergrond zijn artistieke identiteit en streven bepalen.

Zoals veel werk van Bearden brengt De visitatie hulde aan het ­ver­mo­gen van zwarte Amerikanen om het onder de segregatiewetten van de Zuidelijke Verenigde Staten uit te houden. Bearden werd in 1911 geboren in Mecklenburg County in North Carolina. Ook al bracht hij zijn volwassen leven grotendeels in Harlem in New York City door, hij ge­bruikte zijn eigen herinneringen en de verhalen van anderen om zijn werk te laten wortelen in het culturele landschap van het zuidelijke platteland van de V.S. Hoewel het schil­derij niet naar een specifieke plek lijkt te verwijzen, grijpen de heuvels die in ber­gen overgaan terug op het landschap van zijn jeugd. Door het heden­daagse leven als een bijbelverhaal weer te geven verhief Bearden de dage­lijkse strijd van gewone mensen.

Maria en Elisabeth zijn bij Bearden twee zwarte vrouwen in moderne kleding. Hun zware lichaamsvormen gebruikte hij om hun innerlijke geestkracht weer te geven. De dunne bomen op de achtergrond contrasteren met de indrukwekkende presentie van de vrouwen. Misschien kwam de inspira­tie voor deze uitbeelding van Maria en Elisabeth van de sterke vrouwen in de familie van Bearden. Met hun persoonlijke onafhankelijkheid en maatschappe­lijk acti­vis­me vormden zijn moeder en grootmoeder rolmodellen van persoonlijke veerkracht in tegen­spoed. Door het bijbelver­haal in omstandigheden te plaatsen die hijzelf had meegemaakt, introduceerde Bearden een methode die hij voor de rest van zijn loopbaan zou gebruiken: een manier om het moderne en het universele te integreren.

De lichaamsvormen en ge­laatstrekken van de vrouwen zijn zowel versimpeld als overdreven. Het scherpe profiel van de vrouw links lijkt op een Afrikaans masker. Bearden, zoals veel Amerikaanse kunstenaars uit de eer­ste helft van de twintigste eeuw, keken naar Europese kunstenaars als Pablo Picasso en Henri Ma­tisse als hun voorbeeld. Bearden was zich ervan bewust dat de beeldtaal van het modernisme zwaar leunde op die van de Afrikaanse sculptuur. Door zich van deze taal te bedienen nam hij in feite iets over wat al van hem was.

Bearden ontleende ook dingen direct aan Afrikaanse kunst, die hij bijvoorbeeld zag op een tentoonstelling in het Museum of Modern Art in New York in 1935. Hij bewonderde hoe Afrikaanse beeldhouwers het menselijk gelaat en lichaam abstraheerden. Zij verhoogden de expressiviteit door hun onderwerp niet naturalistisch uit te beelden en bepaalde trekken vakkundig te overdrijven.

Deze Afrikaniserende vorm van modernisme vormde Beardens artistieke identiteit en missie. Nadat hij als kind naar New York was verhuisd, groeide hij op te midden van de Harlem Renaissance. Via het maatschappelijke activisme van zijn moeder had hij persoonlijk contact met veel schrijvers, musici en kunstenaars uit die be­we­ging. De Harlem Renaissance bood hem kansen maar ook uitdagingen. Een van de vragen waar hij gedurende zijn hele loopbaan mee worstelde was: wat voor soort kunst moeten zwarte Ameri­kaanse kunstenaars maken? Moeten ze zich met specifiek Afrikaans-Ameri­kaanse motieven en methoden bezighouden of juist proberen het etnische te overstijgen en gewoon kunste­naar zijn? In De visitatie bewandelde Bearden een middenweg. Het schilderij geeft uitdrukking aan de worstelingen van zwarte Amerikanen uit zijn tijd. Door in de titel te refere­ren aan het bijbelverhaal tilde hij hun ervaringen naar het domein van de universele menselijke ervaring.

De visitatie is een belangrijk werk uit het eerste hoofdstuk van Beardens oeuvre. Reli­gieuze motieven bleven geregeld terugkomen in zijn werk. Sommige van die werken, zoals Doop, geven het geestelijke leven van zwarte Amerikanen weer. Op andere werken als de serie The Passion of the Christ stelde hij via bijbelse taferelen maat­schap­pe­lijke kwesties aan de orde. Deze bijbelse onderwerpen gaven zowel geestelijke oriëntatie als historisch ge­wicht aan zijn geloof in de overwinning op onrecht en lijden. Tegelijk blies hij de geschiede­nis van christen­dom en kunst nieuw leven in door haar een eigentijds doel te verlenen.

*******

Romare Bearden: De visitatie, 1941, gouache, inkt en potlood op gekleurd papier, 77,5×118 cm. Museum of Modern Art, New York.

Romare Bearden: Doop, 1964, collage, 25×16 cm. Romare Bearden Foundation, New York.

Romare Bearden: Golgotha, 1945, waterverf, inkt en grafiet op papier, 50,5×64,8 cm. The Metropolitan Museum of Art, New York.

Romare Bearden (1911-1988) was een Amerikaanse kunstenaar, schrijver en songwriter. Hij werd ge­bo­ren in Charlotte, North Carolina, maar groeide op New York City en Pittsburgh, Penn­syl­vania. Hij werkte in verschillende media waaronder spotprenten, olieverfschilderijen en collages. Zijn artistieke loopbaan begon met taferelen uit de zuidelijke Verenigde Staten. Later, na zijn ervaringen in het Amerikaanse leger aan het Europese front in de Tweede Wereld­oorlog, legde hij zich toe op de uitbeelding van de humaniteit die de wereld volgens hem ont­beerde. In 1950 ging hij weer naar Parijs, om aan de Sorbonne kunstgeschiedenis en filosofie te stu­deren. Zijn vroege werk ging vooral over eenheid en samenwerking binnen de zwarte Amerikaanse gemeenschap. Nadat hij in de jaren vijftig meer abstract ge­schilderd had, keerde dat thema terug in zijn collagewerk van de jaren zestig. In de necro­logie die The New York Times in 1988 over hem publiceerde, heette hij the nation’s foremost col­lagist. Bearden was auteur en medeauteur van diverse boe­ken en medeoprichter van de in Harlem gevestigde groep The Spiral, waarin kunste­naars discussieerden over de verantwoor­de­lijkheid van de zwarte Ame­rikaanse kun­stenaar in de burgerrechtenbeweging. Als song­writer werd hij bekend als medetekstschrijver van de jazzklas­sieker ‘Sea Breeze’, op­ge­no­men door Dizzy Gillespie en zijn vroegere klasgenoot van de Pea­body High School, Billy Eckstine. Lange tijd ondersteunde hij jonge, opkomende kunstenaars. Samen met zijn vrouw Nanette Rohan richtte hij de Bearden Foundation op om dit werk voort te zetten, ook voor jonge academici. In 1987 ontving Bearden de National Medal of Arts.

James Romaine is hoogleraar kunstgeschiedenis aan Lander University in Greenwood, South Caro­lina, in de Verenigde Staten. Hij is medeoprichter van de Association of Scholars of Chris­tianity in the History of Art (ASCHA). Hij publiceerde onder meer Beholding Christ and Christianity in African Amer­i­can Art (Penn State University Press, 2018) en een hoofdstuk in Kunst D.V.: (Neo)calvinistische perspectieven op esthetica, kunstgeschiedenis en kunsttheolo­gie (2020). Zijn video’s zijn beschikbaar op YouTube bij SeeingArtHistory.

ArtWay beeldmeditatie 6 december 2020