Kerst - Rembrandt: De aanbidding van de herders

Rembrandt: De aanbidding van de herders

Komt laten wij aanbidden

door James Romaine

Deze ets van Rembrandt van Rijn draagt als titel De aanbidding van de herders. Bij aandachtige beschouwing blijkt echter dat er geen schaap te zien is. Kan dit ontbreken van schapen een vergissing zijn geweest? Maar Rembrandt staat meer bekend om zijn subtiele en doordachte uitbeeldingen van gewijde taferelen dan om artistieke onoplettendheid. Dat de schapen zijn weggelaten hoeft niet te worden afgedaan als zomaar een slordigheidje; het zou de oplettende kijker juist iets te bieden kunnen hebben. Misschien geeft Rembrandt hier de aandachtige beschouwer een inkijkje in zijn artistieke oogmerk.

Doordat Rembrandt breekt met de traditionele iconografie van herders met lammetjes, wordt de kijker gestimuleerd om nog eens na te denken over het potentiële onderwerp van deze prent. De nadruk ligt hier niet op het uitbeelden van een vertelling, maar op het bevorderen van spirituele toewijding bij de kijker. Waar een geschiedenis wordt uitgebeeld zoals de komst van herders met schapen, is de kijker een externe waarnemer van andermans vroomheid. Maar het onderwerp van deze prent is de openbaring van het sacrale in het gewone leven plus het effect van die openbaring. Een terugkerend thema in de kunst van Rembrandt is de betekenis van zien voor geloven. Deze veehoeders ondergaan een geestelijke transformatie door wat zij zien. En zo heeft de prent van Rembrandt misschien ook voor de kijker transformatie en inspiratie te bieden.

Een groepje herders komt de pasgeboren Christus zien. Terwijl dit nederige landvolk binnenkomt, staat een verwelkomende Jozef op van een op zijn kant liggende kruiwagen om hen als geëerde gasten te begroeten. Rembrandt brengt de compositie in evenwicht door tegenover de figuren links twee koeien ter rechterzijde te plaatsen. Zo wordt de heilige familie het centrum van de compositie.

Voor de mannen en vrouwen en minstens één kind die voorover leunen om beter te zien, is de aanblik van deze slapende baby een openbaring van verhulde heerlijkheid. Een man die Christus herkent als de mens geworden God, neemt zijn hoed af in het besef dat hij bij iets heiligs aanwezig is. Daar komt bij dat Rembrandt met de opbouw van zijn compositie de ogen van de kijker naar het goddelijke licht trekt dat het rustende kind uitstraalt.

De dramatische hoofdpersoon is hier misschien helemaal geen persoon, maar het licht. Rembrandt werkt met een samenstel van natuurlijk en heilig licht. Aan de wand hangt een lamp die zowel licht als schaduwen werpt. Maar de schaduwloze Christusfiguur heeft zijn eigen uitstraling. Dit licht, natuurlijk zowel als bovennatuurlijk, maakt een soort aureool in het centrum van Rembrandts ontwerp.

Rembrandts compositie vormt een aureool rond Maria en Christus. Er is een lijn, soms aanwijsbaar en soms impliciet aanwezig, die een cirkel om moeder en kind vormt. Deze lijn verbindt de man die links staat, via de gebogen lijn van de stal, met Jozef rechts. Deze lijn loopt door aan de onderrand van de compositie. De aanwezigheid van deze cirkel wordt verder geaccentueerd door het feit dat ze het lichtste deel van de compositie omcirkelt en definieert. Het valt op dat deze aureool van heilig licht meer dan alleen Maria en Christus omsluit. Ook Jozef is erin opgenomen. En ze omvat zelfs een paar herders. De plaatsing van dit gewone volk binnen de lichtkring is misschien uit te leggen als een manier om hun geestelijke transformatie zichtbaar te maken. Op dit ogenblik, terwijl ze Christus zien en herkennen en aanbidden, worden deze schaapherders opgenomen in het domein van het transcendente.

Rembrandts prent maakt ook de kijker tot getuige van deze openbaring van verhulde heerlijkheid. Het visuele en geestelijke brandpunt van deze ets is de slapende Christus. Als belangrijkste figuur die de kijker zelf bij het gebeuren betrekt zou men echter de staande man met de lange mantel links kunnen aanwijzen. Dit is een plaatsvervangende figuur. Hij is de figuur met wie de kijker zich kan identificeren. Door hem wordt de kijker getransformeerd van een externe toeschouwer tot een aanwezige in de stal. Rembrandt heeft deze plaatsvervangende figuur, en daarmee de kijker, aan de rand van de eerder beschreven aureool geplaatst. Het is precies het ogenblik waarop de lange man het licht binnentreedt. Het werk brengt de verbeelding van de kijker in de aanwezigheid van het heilige.

Los van hoe de titel van deze prent luidt of welk bijbels of buitenbijbels moment hier wordt uitgebeeld, brengt Rembrandts kunst een geestelijke progressie in beeld van zien naar geloven, van herkenning naar aanbidding. Rembrandts kunst veraanschouwelijkt de opvatting dat het zien van de verhulde heerlijkheid van Christus een geestelijke transformatie teweegbrengt. Het is alleen nog aan de kijker om zelf te zien en te reageren.

*******

Rembrandt: Aanbidding van de herders, met lamp, ca. 1654, ets, 14.2 x 17.2 cm. The Metropolitan Museum of Art, New York.

James Romaine is Associate Professor of Art History aan Lander University. Hij is mede-oprichter van de Association of Scholars of Christianity in the History of Art (ASCHA). Zijn video’s over kunst en geloof zijn te zien bij SeeingArtHistory op Youtube, https://www.youtube.com/channel/UCGInLlFDxg-GgCEUQkjKwng. Hij publiceerde o.a. Art as Spiritual Perception: Essays in Honor of E. John Walford (Crossway) en Behold: Christ and Christianity in African American Art (Penn State University Press). 

ArtWay beeldmeditatie 8 december 2019