Plavinsky, Dmitri - BM - Viktor Barasjkov

Dmitri Plavinsky: Blad in een kerkmuur

Geestelijke landschappen

door Viktor Barasjkov

Oude kerkmuren hebben hun eigen geschiedenis. Dat is vast en zeker een aanwijzing als we dit schilderij bekijken, maar een aanwijzing waarvoor? Deze vraag dringt zich op bij het schilderij Blad in een kerkmuur (1974) van de Russische kunstenaar Dmitri Plavinski (1937-2012). De schilder kende zijn land goed, hij bezocht historische stadjes en zijn werk weerspiegelt de schoonheid en de pijn van gesloten kerken. Op het schilderij zien we reliëfs in een kerkmuur, heel zorgvuldig geschilderd, die ons herinneren aan het beroemde reliëfsnijwerk op de Demetriuskathedraal in Vladimir (1194-1197) en de Sint-Joriskathedraal in Joerjev-Polski (1230-1234). Deze kathedralen zijn gebouwd met elementen van de Romaanse stijl, maar het meest opvallend was de rijke decoratie met snijwerk. Deze reliëfs geven niet alleen heiligen, engelen en aartsengelen weer, maar ook mythologische dieren (leeuwen, griffioenen, chimaera’s), vogels en planten.

Midden op het schilderij is een boomblad te zien. Volgens de schilder is ‘het blad een afdruk van de hand van de Schepper die zich opent naar het licht.’ Daarnaast is nog een hand afgebeeld, ook naar het licht geopend. Het blad is bovendien een symbool van het universum (Plavinski maakte in 1975 de ets Kosmisch blad).

Op de kopergravure Het gebouw van het evangelie (1976) herinnert de boekband om een oud manuscript aan de grote, veelgelaagde iconostase in Russische kerken. De ladders zijn ook steigers. Ze verbinden hemel en aarde en wijzen op de verbindingen tussen het Oude en het Nieuwe Testament. Zo is er bovenaan een beeld van de Drie-eenheid. Daaronder is een beeld van de Moeder Gods van het Teken met het Kind Jezus in een rond medaillon. Van hier gaat een ladder naar een van de evangelisten (drie zijn er in de hoeken te vinden, en de vierde hoek van de boekband is beschadigd). In het midden is Christus in Majesteit uitgebeeld als almachtige rechter van de mensheid, omringd door Maria, Johannes de Doper, de aartsengelen Michael en Gabriël en de apostelen Petrus en Paulus die bidden voor onze verlossing. Helemaal bovenaan zien we een evangelieblad naar buiten steken; de tekst (in het Kerkslavisch) begint met de woorden ‘En het geschiedde in die dagen…’ Dat zijn de woorden die gewoonlijk worden uitgesproken voorafgaand aan de lezing uit het Nieuwe Testament.

Kathedraal met een Vleermuis (1972) heeft op het eerste gezicht iets angstaanjagends. Dat komt niet door de vliegende vleermuis. Het is veel ernstiger: er staat op de muur geen koepel en ook het kruis mist. En wat betekent die boom voor de kathedraal? Plavinski geloofde in een universeel verband tussen alle dingen. Dus zijn de natuur (boom) en cultuur (kathedraal) onderdelen van de ene gang van de geschiedenis. Kijken we nauwkeuriger, dan zien we bovenaan Koning David, spelend op zijn harp en zingend, en vogels die zingen voor God. Er zijn ook reliëfs van bomen en mythologische dieren. We kunnen eruit opmaken dat de boom en de vleermuis onderdeel van het reliëfsnijwerk op de kerk zijn: symbolen van leven, niet van verval. Rond dezelfde tijd had de Russische filmregisseur Andrej Tarkovski vergelijkbare gedachten over fundamentele geestelijke waarden. Dit kwam naar voren in de recente tentoonstelling (21 juni-22 september 2019) Vrije Vlucht in de Nieuwe Tretjakovgalerij in Moskou, waar episodes uit Tarkovski’s film Andrej Rubljov werden vertoond in een zaal met schilderijen van Plavinski.

‘Structureel symbolisme’ heet Plavinski’s sterk religieuze en filosofische systeem van denken en kunst. In dit structureel symbolisme wordt het samenhangende beeld van de wereld uitgesplitst in reeksen symbolen die verzonken liggen in lagen van de tijd: verleden, heden en toekomst. De chronologische tijdreeks wordt losgelaten, daar de tijd die ons vormt en die ons vult met innerlijke betekenis de tijd is die voorbij is alsook terugkerend (want het verleden blijft ons beïnvloeden). Voor ons is juist deze tijd de werkelijkheid.

Plavinski zocht naar de eenheid van alle religies van de wereld. Die zoektocht kwam voort uit zijn geloof in kosmische samenhang. Het doel van kunst was volgens hem niet kennis van de wereld of de weergave daarvan, maar het creëren van onbekende geestelijke landschappen. Sprekend over de taak van de kunstenaar maakt hij onderscheid tussen ‘contemporaine’ kunstenaars en kunstenaars ‘van hun tijd’. Deze laatsten proberen ‘contemporain’ te zijn door eigentijdse zaken te behandelen, maar ze vergeten dat het voor God dwaasheid is om zich de tijd toe te eigenen door te spreken van ‘hun tijd’. Contemporaine kunstenaars behandelen eeuwige of filosofische zaken en hebben het vermogen om door de biologische tijd heen de ruimte-tijd te bereiken oftewel het oneindige.

*******

Dmitri Plavinski, Blad in een kerkmuur, 1974, olie, vinyltempera, collage op doek, 100 × 80 cm. Privécollectie, Italië.

Dmitri Plavinski, Het gebouw van het evangelie, 1976, kopergravure, 71,7 × 58 cm. Poesjkin- Staatsmuseum voor Schone Kunsten, Moskou.

Dmitri Plavinski, Kathedraal met een vleermuis, 1972, ets, 88,7 × 58,7 cm. Tretjakovgalerij, Moskou.

Dmitri Plavinski (1937-2012) was een Russische kunstenaar. In de jaren zestig was hij een van de grondleggers van de non-conformistische kunstenaarsbeweging in Moskou. Zijn eigen benadering van kunst noemde hij ‘structureel symbolisme’. Zijn voornaamste thema’s waren tijd, herinnering, muziek en woord. Hij werkte met veel technieken: ets, olieverf, vinyltempera, acrylverf, gips, collage en hout. Hij is auteur van het geïllustreerde Book of Grass. Hij reisde in Midden-Rusland, Armenië, Georgië, Centraal-Azië, Griekenland, Italië en Israël. In indrukken van al die reizen zijn in zijn werk terug te vinden. Van 1991 tot 2004 werkte hij in de Verenigde Staten. Zijn werk is doortrokken van filosofische en religieuze thema’s.

Viktor Barasjkov is een Russische filosoof en kunsthistoricus. Hij is universitair hoofddocent aan de vakgroep Filosofie en Religiestudies aan de Staatsuniversiteit (Stoletov Universiteit) van Vladimir in Rusland. Zijn voornaamste interessegebieden zijn hedendaagse religieuze kunst en architectuur, cultuurfilosofie en religieuze antropologie. Hij is lid van de Russische afdeling van de International Association of Art Critics (AICA).

ArtWay beeldmeditatie 26 januari 2020