Wael, Jan die - BM - Bart Thijs

Jan die Wael: Drie ladders

Opklimmen naar volmaaktheid

door Bart Thijs

Deze drie ladders geven een inkijkje in de spiritualiteit van de Moderne Devotie. De sporten van de ladders zijn beschreven met woorden. Enkele zijn leesbaar: op de linker bijvoorbeeld  ‘goede zeeden’, ‘goede wil’, op de rechter ‘hemelse plannen’, ‘hartelijke devotie’. Op de bovenste sport van de blauwe ladder staat ‘ganse ghelove’, bovenaan de groene ladder staat ‘vast hoope’ en op de rode ladder ‘caritaet’ – geloof, hoop en liefde dus. De ladders moeten dienen tot – zoals het onderschrift zegt – ‘De  (…) oefening van geestelijke opclimminghe tot volkomenheid.’ Het gaat om stichtelijke adviezen die abt Jan die Wael heeft opgetekend in zijn Informieringhe voor een groep devote zusters van wie hij biechtvader was.

Het leven als een ladder, waarop men kan opstijgen naar hogere volmaaktheid: het beeld is oeroud en bekend uit vele religies en culturen. Italiaanse meesters brachten de ladder uitvoerig in beeld, niet alleen bij de kruisafname van de gestorven Christus, maar opmerkelijk genoeg ook bij zijn kruisbestijging. Christus zou volgens de legende namelijk heel bewust zelf de ladder betreden hebben en tree voor tree zijn opgeklommen. Zijn lijden, zo moest duidelijk worden, was geen noodlot, maar vrijwillig, een keuze.

Ook de Devoten kenden het beeld van de ladder, zoals overigens vooral blijkt uit hun geschriften zoals de Geestelijke opklimmingen van Gerbolt van Zutphen of de Meditatieladder van Johannes Mombaer. In de sobere devote illustraties komt het motief nauwelijks voor. De getekende ladder van abt Jan is dus een zeldzaamheid, maar veelzeggend genoeg: de vrijmoedig geschilderde Italiaanse ladders zijn hier teruggebracht tot een simpel leermodel voor de catechese. Dat onderstreept behalve de eenvoud tegelijk het streng-methodische karakter van deze devotie. Opklimmen doe je trede voor trede, stap voor stap, op het ritme van de getijden, in een beheerst leven van armoede, nederigheid en kuisheid en ook van zorg voor de naaste. Zo word je van uur tot uur, van dag tot dag meer gelijkvormig met Christus en daarin meer mens.

De discipline van de Moderne Devotie was uniek in de algemene spirituele oververhitting van de late middeleeuwen. Dit gaf haar vroomheid iets nuchters en behoedde haar voor overdreven weekhartigheid of extatische dweepzucht. Ook in dit opzicht zou de Moderne Devotie van blijvende invloed zijn: terwijl zij met het humanisme van Erasmus haar optimistische mensvisie deelde en met de Reformatie van Luther en Calvijn haar nadruk op een persoonlijke geloofsbeleving, zou de Contrareformatie voortbouwen op haar discipline, getuige bijvoorbeeld de “Geestelijke oefeningen” van de Jezuïet Ignatius van Loyola.

*******

Jan die Wael: Drie ladders, 15^e eeuw. Tekening in Informieringhe, handschrift van Jan die Wael, Stadsbibliotheek Haarlem.

Deze meditatie is overgenomen uit: Bart Thijs, Beelden met een ziel, Deventer, april 2011, p. 23.

Jan die Wael was abt van een klooster in Amersfoort en biechtvader van het Agnesconvent in Amersfoort.

Bart Thijs was predikant (PKN), o.a. te Deventer, met bijzondere interesse in de relatie tussen geloof en kunst.     

ArtWay beeldmeditatie 25 augustus 2019