Abraham en de drie engelen - 18de eeuw

Anonieme kunstenaar: Abraham en de drie engelen

Gastvrijheid voor godsgezanten

door Wim Eikelboom

Aartsvader Abraham kreeg op 99-jarige leeftijd bezoek van drie voorbijgangers, vertelt het bijbelverhaal waarop dit schilderij is gebaseerd. Ogenschijnlijk gewone gasten die een warm onthaal ontvingen volgens de gangbare gastvrijheid in het Midden-Oosten. Meteen werd de tafel gedekt en kreeg de vrouw des huizes de opdracht om iets lekkers te serveren: versgebakken brood, kalfsvlees, boter en melk.

Het gezelschap nam plaats in de schaduw van de bomen. Als kind bleef mijn aandacht altijd hangen bij die bomen, de ‘eikenbossen van Mamre’. De eik is bijzaak, maar vermoedelijk leidde mijn achternaam ertoe dat de boom voor mij een rol van betekenis kreeg in dit verhaal. Ook dat is een vorm van beeldmeditatie: welke details in een schilderij trekken je aandacht en waarom?

Zoals gebruikelijk in het Midden-Oosten blijft de vrouw op de achtergrond als mannen elkaar ontmoeten. Zo ook hier: Sara slaat de scene vanaf de zijlijn gade. De gastheer neemt een gedienstige pose aan, want – zo meldt Genesis 18 – ‘hij herkende hen als engelen van de Heer’.

De Bijbel spreekt over God de Heer zelf die op bezoek komt, vergezeld door twee personen die worden gezien als engelen. Joodse legenden schrijven dat Abraham bezoek kreeg van drie aartsengelen: Michaël, Gabriël en Rafaël. De jongemannen hebben een vrouwelijke uitstraling. Wellicht om te benadrukken dat ze boodschappers zijn van het geboortebericht dat Sara, hoewel ze de vruchtbare leeftijd is gepasseerd, zwanger zal raken van een zoon.

De dramatiek van de godsgezanten die een geboorte aankondigen vertoont sterke overeenkomsten met de wijze waarop in de schilderkunst aartsengel Gabriël aan Maria de geboorte van Jezus bekend maakt. In beide gevallen gaat het om een kind dat langs bovennatuurlijke weg ter wereld komt.

In de rooms-katholieke theologie geldt dit tafereel als het vroegste bijbelse bewijs voor de goddelijke Drie-eenheid. Oude kerkvaders – onder wie Augustinus – beweerden dat de Deus trinitas aan Abraham is verschenen: God de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Daarom zijn in dit schilderij de drie personen gelijkwaardig afgebeeld, het betreft immers een drievuldige eenheid.

Ook in de Koran is het verhaal te vinden van het bezoek van de gezanten van God aan Ibrahim. Volgens de Koran is Abraham juist de vader van het monotheïsme en geldt als enige uitleg dat drie engelen de geboorte van zijn zoon komen aanzeggen. En dat Sara stiekem grinnekend meeluisterde.

Interessant detail: een van de engelen laat een ontbloot bovenbeen zien. Mogelijk is het een verwijzing naar het oosterse reinigingsritueel van de voetwassing.

In de christelijke kunstgeschiedenis – inclusief iconen – is dit bezoek aan de tent van Abraham veelvuldig in beeld gebracht. In de katholieke traditie om de heilige Drie-eenheid weer te geven en de geboorte-aankondiging door engelen. In de protestantse schildertraditie – waarin onder meer Rembrandt stond – ligt de nadruk op bezoek van hemels allure. Ten tijde van Rembrandt werd vaak een van de drie gasten in een verlichte variant afgebeeld. Daarmee wilden schilders de Godfiguur eruit lichten of de Christusfiguur als verlicht beeld van God de Vader.

Wat beide theologische tradities bindt is het tonen van de gave van gastvrijheid. Abraham en Sara bewijzen hun gasten de ultieme gastvrijheid door hen in de watten te leggen op het heetst van de dag. Hun open huis is een afspiegeling van het wezen van God: ieder – ongeacht afkomst – mag rekenen op een warm en hartelijk welkom.

*******

Anonieme kunstenaar: Abraham, Sara en de drie engelen, 18de-eeuws paneel, 59 x 83,5 cm. Particulier eigendom.

Wim Eikelboom is voorzitter van ArtWay, journalist en kunstliefhebber. In het dagelijks leven is hij werkzaam als zendercoördinator bij NPO Radio 1.

ArtWay beeldmeditatie 5 mei 2019