Tregot, Jan - BM - Aniko Ouweneel

Jan Tregot en Masha Trebukova

Ver-ont-waardiging

door Aniko Ouweneel

Is er dan niets meer heilig? – klinkt het vaak in de reacties van mensen kijkend naar dit beeld. Waarom voelen bezoekers met allerlei achtergronden ver-ont-waardiging – boosheid over onrecht, over het verlies van waarde – bij dit beeld?

De sculptuur De laatste dagen van Jan Tregot is de kruisafnamestatie van Art Stations of the Cross. Het is iconoclasme pur sang. De ontheiliging begint al zodra een kerk een oud corpus Christi of beeld van het lichaam van Christus verkoopt, naar de kringloop brengt of weggooit. Een neveneffect van de secularisatie. De kunstenaar hergebruikt het beeld op een manier waarop dit nog nooit eerder is gebeurd. Met grote precisie en vakmanschap creëert hij een compositie waarin onderdelen van een traditionele kruisafname aanwezig zijn: de ladders, de speer en een in een lendendoek gehuld lijk met doornenkroon. Maar het lichaam is bruut van het kruis gehakt en onthoofd. Het beeld van de gestorven Christus aan het kruis is ontdaan van de eerbied waarmee het meestal wordt behandeld en bekeken.

Tijdens rondleidingen vraag ik de verontwaardigde bezoekers: wat zou hun reactie zijn geweest als hier een traditionele kruisiging of kruisafname was afgebeeld? De reacties zijn altijd dezelfde: dat zou zeker niet zo erg zijn geweest. Wij zijn gewend geraakt aan kruisigingsbeelden, terwijl de kruisiging nog steeds een van de meest gewelddadige manieren is om iemand te vermoorden. Wij lopen langs de crucifixen en worden niet geraakt. Door het shockeffect van dit beeld beseffen we misschien pas voor het eerst hoe barbaars de kruisiging zelf was.

Een Christusbeeld mag oneerbiedig weggegooid worden maar niet afgeslacht. Dan raakt het ons. Soms vanwege ons geloof of ons ontzag voor Jezus, soms vanwege de waarde van religieus cultureel erfgoed. De kunstenaar zegt: “Misschien draagt de ontkerkelijking juist wel bij tot het besef dat wij nog steeds in een christelijke cultuur leven. […] De onthoofding van Christus en de titel De laatste dagen lijken naar het einde van een tijdperk te verwijzen. Maar ze verwijzen ook naar de actualiteit van de toename van religieus gemotiveerd geweld.”

Museum Ons’ Lieve Heer op Solder combineert dit werk op een bijzondere manier met een eeuwenoude Piëta uit de eigen collectie, die ertegenover is geplaatst. Door de bloedrode achtergrond van De laatste dagen langzaam te laten overlopen in het geel rondom de Piëta wordt de bezoeker een andere belevingswereld binnengeleid. Dit beeldhouwwerk verbeeldt niet een willekeurige moeder en zoon, maar Maria en Jezus, en draagt zo naast de verbeelding van intense smart ook de belofte van opstanding in zich. De afbeelding van een gouden monstrans op de muur achter het beeld verwijst naar de beslissende betekenis van de kruisdood en opstanding in de christelijke traditie. En met de zachte klanken van Vivaldi’s Stabat Mater keert de beschaving terug in de ervaring. De beweningsscene vlakt de barbaarse daad niet uit, maar neemt de eenzaamheid en onmenselijkheid eruit weg. Zo kunnen we onze eigen reactie misschien nog beter begrijpen en een plaats geven.

Wat verontwaardigt ons en waarom? Willen wij de menselijke waardigheid van de lijdende mens beschermen? Hoe (on)menselijk zijn wij zelf in ons dagelijks handelen?

Een ander kunstwerk die deze vragen behandelt is de installatie Anywhere, Anytime van Masha Trebukova op statie tien, ‘Jezus wordt van zijn kleren beroofd’. Het huist in de Gemeenschap van Sant’Egidio in de Mozes en Aäronkerk op het Waterlooplein. De leden van de communiteit gaan op weg met mensen die lijden, sluiten vriendschap met daklozen, vluchtelingen, jongeren en ouderen in de stad.

In onze wereld gaan de martelingen en vernederingen elke dag door. Het journaal is er vol van. Masha Trebukova schilderde maandenlang nieuwsbeelden op krantenpapier en construeerde er een columbarium mee (een muur met urnen, in het Romeinse Rijk gebruikt als laatste rustplaats) om aan te geven waar geweld toe kan leiden: “Waar houdt het op? Houdt het ooit op?”

De kunstenares beschilderde ook pagina’s van de luxe bijlagen van een krant met nieuwsbeelden: “Het was een pijnlijke periode; nog nooit had ik zo’n directe betrokkenheid met het onderwerp van lijden en onrecht.” Vier boeken van deze serie genaamd How to spend it zijn te zien in de kerk, naast een video van alle zes gemaakte boeken. 

Elke bladzijde openbaart schrijnende tegenstellingen in ons dagelijks handelen, in ons kopen en consumeren, in ons doen en laten. De extreme rijkdom en tegelijkertijd de leegte daarvan schijnen in de reclameteksten door en vormen een schril contrast met de geschilderde nieuwsbeelden van foltering en doodslag. Dit vindt allemaal tegelijkertijd plaats in onze wereld. Elke pagina is anders en elke pagina is moeilijk te bekijken. Ze zijn met losse penseelstreken en soms schetsmatig, maar zeer doeltreffend beschilderd.

Hoe lang kunnen we deze leegroof van menselijke waardigheid negeren? Wat is onze beschaving waard? Wat verontwaardigt ons op een manier dat wij bewogen raken en in beweging komen? Biedt wat ons choqueert ons inzicht in wat voor ons nog heilig is?

*******

Jan Tregot: De laatste dagen, 2016/2017, arduin, gips, esdoornhout, jatobahout, roestvrijstaal, leer, olieverf, 90,5 x 88 x 60 cm. Beschildering: Erik van de Beek. Foto’s: Jan Tregot en Anikó Ouweneel.

Masha Trebukova: Anywhere, Anytime, installatie bestaand uit Columbarium, acht panelen, 60 x 290 cm en How to spend it, zes boeken gemaakt van bijlagen van de krant.

Jan Tregot “Zoals filosofie zich talig over een tijdgeest buigt, zo laat Tregot een tijdsbeeld zien door middel van zijn sculpturen.” (intermedi-art.nl) Meer info: www.jantregot.eu.

Masha Trebukova groeide op in de Sovjet-Unie. In 1986 behaalde zij haar diploma in de beeldende kunst en de prentkunst aan de Surikov Kunstacademie. Sinds 1990 woont en werkt zij in Amsterdam. Meer info: www.trebukova.net/ .

Anikó Ouweneel is cultuurhistoricus en tentoonstellingsmaker. Samen met Marleen Hengelaar-Rookmaaker is zij curator van Art Stations of the Cross. Meer info: www.visiodivina.eu.

ArtWay beeldmeditatie 14 april 2019