Zurbarán, Francisco de - BM - David Pott

Francisco de Zurbarán: Jakob en zijn twaalf zonen

Jakob neergebogen

door David Pott

In Auckland Castle, waar de Anglicaanse bisschoppen van Durham in het verleden woonden, hangt een opmerkelijke serie schilderijen over Jakob en zijn twaalf zonen van de hand van de Spaanse kunstenaar Fransisco de Zurbarán (1598-1664). In 1756 kocht Richard Trevor, the toenmalige Bishop of Durham, twaalf van de dertien schilderijen. In 2001 wilde het kerkcommissariaat de schilderijen van de hand doen. Gelukkig werden ze voor 15 miljoen pond gekocht door de christelijke weldoener Jonathan Ruffer, een verzamelaar van Spaanse kunst. Samen met zijn vrouw Jane zette hij het Auckland Project op en wijdde zijn leven aan het herstel van Bishop Auckland als toeristische trekpleister. Na de renovatie opent Auckland Castle dit jaar (2019) opnieuw zijn deuren. Jakob en zijn twaalf zonen vinden er een blijvend thuis.  

De schilderijen handelen over de gebeurtenissen in Genesis 49, toen Jakob op sterven lag en zijn zonen bijeenriep: ‘Kom hier en luister, zonen van Jakob, luister naar Israël, je vader.’ De schilderijen zijn zo opgehangen dat ze ook nu een bijeenkomst suggereren, waarbij de bezoekers worden uitgenodigd om te luisteren en op te merken wat de kunstwerken ons te zeggen hebben.

Wat de werken ons te zeggen hebben, is niet overal even duidelijk. Het hoofdstuk heeft vaak als opschrift ‘Jakob zegent zijn zonen’, maar in feite profeteert hij over zijn zonen. Wat hij uitspreekt over de eerste drie – Ruben, Simeon en Levi – zijn eerder vloeken dan zegeningen en Zurbarán gaf hen weer met donkere gezichtsuitdrukkingen. In een aantal gevallen lijkt Jakob eerder over het lot van de stam te spreken dan over dat van het individu. Hij voorzegt bijvoorbeeld dat Zebulon aan de zee zal wonen en Zurbarán schildert hem met de zee op de achtergrond. Hij houdt een roeispaan in zijn linkerhand en een anker in zijn andere en draagt een kleurige broek die ook vandaag op het strand niet zou misstaan!

Zebulon

Ieder portret is uniek en er valt geen aureool te bekennen: Zurbarán geeft de broers weer als feilbare mensen. Terwijl zijn voorgangers bijna universeel kozen voor het weergeven van een onbezoedelde vroomheid in plaats van duister menselijk handelen, behoudt Zurbarán – die in dit respect overeenkomst vertoont met zijn tijdgenoot Rembrandt – het spanningsveld. De schilderijen herinneren ons eraan dat God vaak handelt via niet zo voor de hand liggende mensen.

Hoewel Jakob dichtbij het einde van zijn leven is, heeft Zurbarán hem op een tegenstrijdige manier afgebeeld: als tere oude man, maar ook stevig en solide. We kunnen het gewicht van zijn lichaam voelen als we kijken naar zijn handen die neerdrukken op zijn staf. De verticale lijnen van zijn sjaal, zijn volle grijze baard en de dikke en zware stof van zijn mantel dragen bij aan het gevoel dat hier iemand staat die zwaarwegende openbaringen van boven naar voren brengt.

Vaak spreekt men over de droevige uitdrukking op Jakobs gezicht. Misschien denkt hij na over het leven dat achter hem ligt. Toen hij de farao ontmoette, sprak hij over zijn 130 jaar als ‘ellendig en van korte duur’ (Genesis 47:9). Dacht Jakob bijvoorbeeld aan het moment waarop hij het eerste geboorterecht van zijn broer Esau afpakte, waar zijn beenwarmers van bont op ingenieuze wijze aan refereren? Ongetwijfeld voelt Jakob ook de last van zijn verantwoordelijkheid om de soms onaangename profetieën over zijn zonen uit te spreken.

Maar Zurbarán heeft misschien ook nog iets anders met de pose van Jakob willen uitdrukken. In de lijst van geloofshelden in Hebreeën 11: 21 lezen we: ‘Door zijn geloof kon Jakob op zijn sterfbed beide zonen van Jozef zegenen; daarna aanbad hij God, steunend op de greep van zijn stok.’ (Hij had de twee zonen van Jozef, Efraïm en Manasse, gezegend net voordat hij zijn zonen bijeenriep.) Dus Jakob gaat niet alleen gebogen onder het gewicht van zijn moeitevolle jaren, maar buigt ook in nederige aanbidding.

*******

Francisco de Zurbarán: Jakob en zijn twaalf zonen, 1640-1645, olieverf op doek. Jakob 198 x 102 cm. Zebulon 198 x 102 cm.

Zurbarán maakte deze schilderijen in de 1640’s toen de Joden in Spanje vervolgd werden door de Inquisitie en er bestaat geen document dat hij opdracht kreeg voor deze werken vanuit Spanje zelf. Er was echter wel belangstelling vanuit Zuid-Amerika, omdat men meende dat de oorspronkelijke Zuid-Amerikaanse bevolking van de verloren stammen van Israël afstamde. Voordat hij begon aan de hierboven besproken serie, had hij al twee eerdere series geschilderd die zich nu in Peru en Mexico bevinden. Mogelijk was deze serie ook voor Zuid-Amerika bedoeld. Wat we wel weten, is dat de schilderijen in 1722 werden verkocht door Sir William Chapman aan de Joodse bankier James Mendez. In 1756 werden 12 van de 13 werken voor £124 gekocht door Richard Trevor, bisschop van Durham. Van het laatste schilderij (van Benjamin) liet hij een kopie maken. Vervolgens herbouwde Bishop Trevor de eetkamer van het kasteel, zodat de schilderijen daar opgehangen konden worden. In 2019 gaat Auckland Castle opnieuw open voor het publiek, met in de eetzaal de dertien schilderijen. In 2020 opent de Spanish Art Gallery haar deuren, verbonden met het Prado, alsook het Faith Museum. 

David Pott woont in de buurt van Bishop Auckland in County Durham. Zijn overgrootvader Laslett Pott was een geziene Victoriaanse historieschilder, die 43 werken in de Royal Academy exposeerde. David heeft altijd grote belangstelling gehad voor kunstgeschiedenis. Samen met zijn vrouw is hij betrokken bij het herstel van Bishop Auckland.

ArtWay beeldmeditatie 21 juli 2019