Munch, Edvard - BM - Nigel Halliday

Edvard Munch: De schreeuw

Een existentiële nachtmerrie

door Nigel Halliday

De hel, zegt Sartre in Huis clos, is de ander: de macht van de ander om te bepalen wie ik ben en wat ik doe is een bedreiging van mijn vrijheid en mijn leven. Ook Munch geeft in De schreeuw weer hoe het voelt om de werkelijkheid van de moderne mensvisie te ervaren, geïsoleerd in onze eigen geest en tegelijkertijd gevangen in de wereld met alle anderen. De mens, het landschap en de hele geschapen orde vloeien samen in een nachtmerrie van eenzaamheid.

Ik dacht altijd dat de titel verwijst naar de figuur die het uitschreeuwt in existentiële angst en ontzetting, maar Munch vertelt ons dat de schreeuw zich niet tot de figuur beperkt, maar ook opklinkt uit de natuur. Hij schrijft over het ontstaan van het schilderij: ‘Op een avond liep ik langs een pad, de stad was aan de ene kant en het fjord lag onder mij. Ik voelde me moe en ziek. Ik stopte en keek uit over het fjord – de zon ging onder en de wolken kleurden bloedrood. Ik voelde een schreeuw door de natuur gaan; het leek alsof ik de schreeuw hoorde. Dit is het schilderij dat ik daarover schilderde, ik schilderde de wolken als bloed. De kleur schreeuwde het uit.’

Munch beschrijft hier een vorm van synesthesie, een onderwerp dat de expressionisten interesseerde zoals de romantische kunstenaars voor hen. Synesthesie houdt in dat onze zintuigen elkaar in werking zetten. Een kleur kan een geluid oproepen of een vorm een smaak. Munch ziet hier de kleuren van de zonsondergang en hoort een schreeuw.

Het werk is grof geschilderd op karton, in schrille kleuren. De figuur is menselijk, maar ook maar net. Je kunt niet opmaken of het een man of een vrouw is. Het hoofd, zonder haar, lijkt meer op een schedel. Maar de donkere stipjes in de ogen maken duidelijk dat het hier gaat om een echt, levend mens die de hel van het bestaan ervaart. Door de verticaal opengesperde mond komt de schreeuw naar buiten. Of schreeuwt dit arme individu misschien om het geluid van de natuur buiten te sluiten?

Munch benadrukt de eenzaamheid van deze mensfiguur. Het overdreven perspectief drukt al het andere opzij en naar achteren. Daar houdt de rest van de mensheid zich op in paren – twee figuren links van de figuur; twee boten in de haven. De mens vooraan is helemaal alleen. Hij draait zijn rug naar de anderen toe. En als je je handen over je oren doet – een instinctieve reactie – wordt je isolement alleen maar groter. 

Maar het lukt niet om aan de schreeuw van de wereld te ontsnappen. De figuur wordt ingesloten door de kleuren in de lucht, die weerspiegeld worden door de wereld onder en om hem heen. De natuur is teruggebracht tot wervelende lijnen die de vorm van de figuur volgen, terwijl ze ook duiden op de schreeuw in het hoofd van de persoon.

Het schilderij wordt gezien als een iconisch beeld van de moderne tijd, die gebukt gaat onder grote onzekerheid die onderdrukt moet worden door consumentisme en hedonisme of onschadelijk gemaakt door ironie. Je kunt T-shirts kopen met de schreeuw erop en er is een keten van pubs met de naam ‘It’s a Scream’ die het beeld gebruikt. Er is zelfs een schreeuw emoji voor als je vader niet weet wie Lieke is of je moeder niet weet hoe ze om moet gaan met de foto’s op haar mobiel.

Maar dit temmen van Munchs verschrikking is een groot verlies. Zijn beeld geeft indringend weer hoe het leven in de Verlichtingsdroom aanvoelt. Om alleen te zijn in je hoofd, je afgesneden te voelen van anderen en de natuur en er toch deel vanuit te maken. Om de schoonheid van een zonsondergang te zien, maar te ervaren als een bron van paniek. Om de wereld met anderen te delen, maar niet in staat te zijn om contact te maken.

Dit werk is de tegenhanger van de openbaring dat de werkelijkheid uit is op gemeenschap. God bestaat uit drie personen die in permanente gemeenschap zijn met elkaar. Deze relationele God doordrenkt zijn schepping met zijn liefde. Wij zijn individuen in een materiële wereld, maar daar houdt het niet op. Wij zijn ook geestelijke schepselen bedoeld om God en elkaar lief te hebben.

*******

Edvard Munch: De schreeuw, 1893, olieverf op karton, 91 x 73.5 cm; Nationaal Museum voor Schone Kunsten, Oslo.

Edvard Munch (1863-1944) was een van de meest belangrijke kunstenaars van het modernisme. Hij was meer dan 60 jaar actief, van de tijd van zijn debuut in de 1880’s tot zijn dood in 1944. In de 1890’s maakte Munch deel uit van het symbolisme en vanaf het begin van de 20ste eeuw was hij een pionier van het expressionisme. Zijn hardnekkige experimenten in de schilderkunst, grafische kunsten, tekenkunst, beeldhouwkunst, fotografie en film hebben hem een unieke positie gegeven in de Noorse en in de internationale kunstgeschiedenis.  

Nigel Halliday is freelanceschrijver, kunstgeschiedenisdocent en een van de voorgangers van Hope Church in Greatham, Engeland. www.nigelhalliday.org

ArtWay beeldmeditatie 2 juni 2019