Viola, Bill - BM - Victoria Emily Jones

Bill Viola: Emergence

Als warm water dat bij een geboorte naar buiten barst

door Victoria Emily Jones

Water is een symbool met meerdere betekenissen in de Bijbel, daar water zowel leven als dood kan voortbrengen. Bill Viola speelt met deze tegengestelde betekenissen in zijn videokunstwerk Emergence (Oprijzing). Dit werk uit 2002 toont twee vrouwen die aan weerszijden van een grote marmeren bak zitten, ieder in beslag genomen door haar eigen verdriet. Dan komt er tot hun verrassing langzaam een man uit de bak naar boven, bleek en naakt, met als gevolg dat er een stortvloed water over de randen stroomt. Als de man helemaal rechtop staat, wankelt hij en valt. De vrouwen vangen hem op en leggen hem voorzichtig op de grond. Ze bedekken hem met een doek, de ene huilt, de ander omarmt hem. Deze handelingen volgen elkaar stil en in uiterste slow motion op. Het geheel beslaat 11 minuten en 49 seconden. 

Zoals gewoonlijk bij Viola zit ook dit werk vol toespelingen en kun je het niet letterlijk nemen. Viola spoort zijn kijkers aan om alle opties open te houden:

Als ik hiernaar kijk met een hedendaags oog, dan zie ik de nasleep van een verdrinking: twee vrouwen die een slappe en levenloze figuur uit het water halen. Als ik ernaar kijk met mijn innerlijk oog, dan zie ik een geboorte met water dat overstroomt en een jonge, bijna naakte man die door de vrouwen uit een waterbak wordt gehaald, als door vroedvrouwen die een nieuw wezen de wereld in brengen.

Kunst hoeft niet of-of te zijn; en-en is ook mogelijk. In Emergence zie ik zowel dood als geboorte. In de christelijke traditie zijn deze twee nauw met elkaar verbonden, met name bij een bekering, waarbij we onze oude ik doden en een nieuw leven met Christus binnengaan. Kan de video dus gelezen worden als het tevoorschijn komen van het nieuwe ik, terwijl het oude ik sterft? De kerk beeldt ditzelfde met regelmaat uit in de doop, waarbij wordt teruggegrepen op Christus zelf die ‘ondergedompeld werd’ in de dood om vervolgens op te staan in heerlijkheid (Romeinen 6:3-5).

Als het werk dus het oprijzen weergeeft van de wedergeboren gelovige uit het water van de dood, dan geeft het ook het oprijzen weer van Jezus uit zijn graf, dat een soort baarmoeder was. Jezus bracht drie dagen door in de baarmoeder van de aarde en na die drie dagen brak het nieuwe leven naar buiten. Het overstromende water doet denken aan het breken van de vliezen, dat plaatsvindt aan het begin van een geboorte. Als warm water dat bij een geboorte naar buiten barst.

Zoals vaker laat Viola zich hier inspireren door kunst uit de Renaissance. Emergence is naar zijn zeggen gebaseerd op Masolino da Panicale’s vijftiende-eeuwse Pietà, waarop het bovenlijf van de dode Christus in zijn graf rechtop wordt gehouden door zijn moeder en Johannes. Jezus is hier afgebeeld als Man van Smarten. Viola is er niet op uit om oude schilderijen te herhalen, zegt hij; wat hem interesseert is wat er gebeurt als beelden ons binnengaan en in ons wonen en veranderen in wat anders.

Masolino’s fresco geeft een moment van verdriet weer, een emotie die Viola wil onderzoeken. Maar hij laat het hier niet bij: de video gaat over in blijdschap als de twee wachtende vrouwen een wonder waarnemen. De volgorde is ietwat verwarrend, daar de man eerst uit het graf omhoogkomt en vervolgens op de grond wordt gelegd en bedekt met een doek, alsof hij dood is of begraven moet worden. Eerst de Opstanding, dan de Man van Smarten en dan de Bewening, een verandering van de gebruikelijke volgorde. We moeten het werk dus niet letterlijk opvatten. Viola speelt eerder met de tijd (vertraging) en de volgorde.

Niet alleen dient de waterbak zowel als sarcofaag als doopvont, maar hij kan ook een bron of waterput zijn. ‘Wel op, bron!,’ zongen de Israëlieten in de woestijn (Numeri 21:17), en de Heer gaf hun water. ‘Uit de aarde bloeit de waarheid op,’ zong de psalmist (Psalm 85:12), aan Christus refererend. Toen Jezus de Samaritaanse vrouw bij de Jacobsbron ontmoette, zei hij dat hij haar levend water kon geven, dat al haar dorst zou lessen (Johannes 4). De bronnen van leven die we door de hele schrift tegenkomen worden in deze video-installatie verbonden met opstanding en wedergeboorte.

*******

De citaten van de kunstenaar komen uit de korte film uit 2003 “Bill Viola and the Making of Emergence,” door Mark Kidel.

Bill Viola: Emergence (still frame), 2002, uit de serie The Passions. High-definition video master tape. J. Paul Getty Museum, Los Angeles, California, USA. http://www.getty.edu/art/collection/objects/184037/bill-viola-emergence-american-2002/ (see nine other stills)

Bill Viola (1951) interesseerde zich al als student aan Syracuse University voor de videokunst. Die stond op dat ogenblik nog in haar kinderschoenen. Viola liet geen kans voorbijgaan om zich in het medium te bekwamen. Hij volgde de snelle ontwikkelingen van de digitale beeldtechnologie op de voet. Samen met een aantal andere kunstenaars bracht hij het medium video tot volwassenheid. De video heeft het stadium van de registratie inmiddels ver achter zich gelaten. Het beeld wordt tegenwoordig gemanipuleerd met behulp van de computer. Het wordt naar believen herhaald, vertraagd, versneld en vervaagd. De videokunst staat niet meer op zichzelf, maar is met de computer, film en fotografie een spannende kruisbestuiving aangegaan. Viola’s installaties confronteren de kijker vaak op indringende wijze. Sommige van zijn inspiratiebronnen zoals de christelijke mystiek, het zenboeddhisme en de schilderkunst van de Renaissance zijn duidelijk herkenbaar in zijn werk. Bill Viola woont en werkt in Los Angeles. Voor meer, zie www.billviola.com. 

Victoria Emily Jones woont in Baltimore in de V.S., waar ze werkt als redacteur en blogt op ArtandTheology.org. Ze studeerde journalistiek, Engelse literatuur en muziek en onderzoekt momenteel hoe kunst kan bijdragen aan een nieuwe theologische omgang met de Bijbel. Ze zit in het bestuur van de Eliot Society, een organisatie in Washington DC die de discussie stimuleert over de rol van kunst in het leven van de kerk. Ze werkt mee aan een beeldend commentaar op de Schrift, een online bijbelse-kunstproject dat ontwikkeld wordt door King’s College Londen.

ArtWay beeldmeditatie 23 september 2018