Werkman, Hendrik - BM - José Verheule

Hendrik Nicolaas Werkman: De Sabbat der eenvoudigen

Sabbat vieren

door José Verheule

Als je wilt ervaren waar iets ten diepste om gaat, kun je veel weglaten. ‘Minder’ is dan vaak ‘meer’, zoals hier op de prent van Hendrik Werkman over de sabbat. Op het eerste gezicht lijkt dit een simpele tekening, kinderlijk haast: een scheve tafel met een kandelaar erop, een stoel erachter en op de voorgrond twee dansende mensen. Getekend met rollers drukinkt, want behalve kunstenaar was Hendrik Werkman ook drukker.

‘Druksels’ noemde hij deze prenten zelf. En dit ‘druksel’ heeft hij gemaakt als illustratie bij een joodse Chassidische legende in een bundel, uitgegeven midden in de Tweede Wereldoorlog bij de clandestiene uitgeverij De Blauwe Schuit, die hij samen met een paar anderen had opgezet als verzet tegen het Nazisme. Dat heeft hem ook zijn leven gekost, want vlak voor het einde van de oorlog is hij gearresteerd en op 10 april 1945 gefusilleerd. Die achtergrond van oorlog en verzet geeft een extra lading aan deze afbeelding van de Sabbat. Want in zo’n tijd komt het aan op de kern van de dingen in het leven. En op deze afbeelding wil Hendrik Werkman laten zien waar het ten diepste om gaat als je de sabbat viert.

En dat doet hij door vooral veel weg te laten. De tafel is gedekt met een kleed, maar het eten ontbreekt – ook het glas wijn en de twee sabbatsbroden die er altijd horen te liggen als herinnering aan de dubbele portie manna die God aan Israël schonk in de woestijn op de dag voor de Sabbat. Alsof die te vanzelfsprekend zijn. Of kun je hier ook een verwijzing in zien naar de voedselschaarste in de oorlog?

Wat er wel staat is de lege stoel voor Elia, de profeet die de komst aankondigt van de grote messiaanse sabbat die eens zal aanbreken. De stoel staat er ook voor elke onverwachte gast die welkom is om aan te schuiven. En midden op tafel staat groot een kandelaar met drie kaarsen (meer dan de twee die verplicht zijn). Het licht daarvan schijnt uitbundig: het vult de kamer en doet de schaduwen wegkruipen onder de tafel. Het schijnt als het licht van God dat op de eerste dag van de schepping de duisternis doorbrak en leven bracht en dat elke sabbat opnieuw wil doen.

Daarom hangt er groen in de lucht, de kleur van nieuw leven. En dat groen doorwasemt de vrouw, rechts op de voorgrond, die de hand pakt van de man van wie het silhouet nog zwart is van de last en zorgen van het leven. Samen beginnen ze te dansen! De schaduw van verdriet en pijn trekt zich terug achter de man onder tafel. Waar, door de schuine tafel, het witte kleed een soort voorhangsel lijkt dat ervoor schuift en het bedekt.

Samen dansen in het licht van God: dat is sabbat vieren. En God zag dat het goed was. Zoals Jezus in het evangelieverhaal (Markus 2:23-3,6) ziet dat het goed is dat zijn leerlingen op hun sabbatwandeling onbezorgd plukken van het graan, door God gegeven. En zoals Jezus ziet dat het goed is iemands verdorde hand te genezen op de sabbat, zodat deze sabbat voor hem het begin van nieuw leven wordt.

Jezus treedt hiermee in het voetspoor van Rabbi Hillel, die zijn volgelingen leerde om de sabbatdag niet te zien als een kortstondig rustpunt waar je de hele drukke week snakkend naar uitkijkt, zoals wij dat wel hebben met die paar vakantieweken per jaar. Rabbi Hillel leefde niet naar de sabbat toe, maar probeerde juist alle dagen te leven vanuit de sabbat. Om zo de dagen van de week lichter te maken, omdat de rust en lichtheid van de sabbat daarin doorwerken. Want zei hij: zo heeft God bij de schepping van de wereld de sabbatdag aan de mensen gegeven: om het leven te vieren.

‘De sabbat is in het leven geroepen voor de mens en niet de mens voor de sabbat,’ zegt Jezus. Een mens werkt niet zes dagen om één dag te kunnen bijkomen. Een mens heeft een rustdag nodig om te zien hoe het leven bedoeld is, ook in die andere zes dagen. Zo’n sabbatdag hoeft niet aan allerlei regels te voldoen. Er hoeft sowieso maar weinig op zo’n dag. Het gaat erom dat we op deze rustdag nieuw bezield raken en we die bezieling meenemen de week in.

Volgens de rabbijnen krijgt de mens op de sabbat een ‘extra ziel’: een bezieling die ontstaat als het licht van God ons doordrenkt, zoals bij de vrouw op de afbeelding. Het zwart van haar zorgen en pijn verandert in groene inspiratie voor de komende week.

*******

Hendrik Nicolaas Werkman: De sabbat der eenvoudigen, Chassidische legenden II - 8, 1941, sjabloon, stempel op papier, 51 x 35 cm.

Hendrik Nicolaas Werkman (1882-1945) begon zijn loopbaan als drukker. Vanaf 1908 had hij een eigen drukkerij. In 1917 begon hij met schilderen. Werkman schilderde in eerste instantie direct naar de natuur. Hij koesterde veel bewondering voor Vincent van Gogh, wiens werk hij al in 1896 op een tentoonstelling in Groningen had gezien. Hoewel de stijl van Hendrik Werkman verwant is aan het expressionisme van de Groninger kunstenaarskring De Ploeg, waarvan hij lid werd in 1920, getuigt zijn kunst toch van een zeer oorspronkelijke visie. In 1921 verkocht Werkman zijn slecht lopende drukkerij. In het vervolg moest hij drukken op gehuurde machines. Hij produceerde de catalogi van De Ploeg en vond een nieuwe manier van drukken uit, de zogenaamde druksel-techniek, waarbij hij gebruik maakte van bestaande voorwerpen om zijn bijzondere druksels in felle kleuren en sobere composities te drukken. Veelal werkte Werkman in serie, zoals de tussen 1935 en 1937 ontstane serie 'Hot printing', waarin hij een geheel eigen beeldtaal ontwikkelde. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verspreidde Werkman met zijn drukkerij De Blauwe Schuit drukwerk dat opriep tot verzet tegen de Duitse bezetter. Werkman werd gearresteerd en overleed in gevangenschap, vlak voor de bevrijding in april 1945.

José Verheule is theoloog. Ze is met vervroegd emeritaat na als predikant werkzaam te zijn geweest in de PKN in Zaandam. Ze leidt kerkdiensten in een verzorgingshuis en geeft Nederlandse les aan vluchtelingen.

ArtWay beeldmeditatie 25 juni 2018