Zurbaran, Francisco de - BM - Beat Rink

Francisco de Zurbaran: De gekruisigde Christus en een schilder

De kunstenaar en Christus

door Beat Rink

Een tijdje geleden kwam ik dit meesterwerk tegen in een tentoonstelling in het Kunstmuseum Basel met werken uit het Prado. Het is een schilderij dat meteen fascinatie opwekt. De beschouwer ziet direct dat hier iets belangrijks wordt gezegd. Maar wat?

Als je het schilderij nader bestudeert, werpt het een aantal vragen op: waarom staat de schilder daar helemaal alleen onder het kruis? Waar zijn Maria en alle andere mensen die gewoonlijk op een Kruisiging worden uitgebeeld? Waarom is Christus kleiner in verhouding tot de schilder? Waarom zit er geen wond in zijn zij en geen bloed bij de wonden in zijn handen en voeten? Waarom zien we geen schilderij waar de kunstenaar aan werkt?

Er is maar één antwoord mogelijk: de Kruisiging zelf is het schilderij waaraan de schilder werkt. Het ongebruikte rood op het palet suggereert dat hij net de wonden wil gaan schilderen, de wonden die nu nog missen.

En dit verklaart op zijn beurt de innerlijke gemoedstoestand van de schilder: met zijn rechterhand, de hand waarmee hij zo meteen de kwast zal oppakken, maakt hij een mea culpa gebaar. Op deze manier geeft hij aan dat hijzelf schuldig is en dat hij op meerdere manieren Christus zijn wonden toedient. Dit doet denken aan de Johannespassie, waarin het koor zingt:

Wer hat dich so geschlagen,
Wie heeft u zo geslagen,
Mein Heil, und dich mit Plagen
Mijn heil en u met kwellingen
So übel zugericht'?
Zo vreselijk overladen?
Du bist ja nicht ein Sünder
U bent geen zondaar
Wie wir und unsre Kinder,
Als wij en onze kinderen,
Von Missetaten weißt du nicht.
Van kwaad doen heeft u geen weet.

Luister hier: https://www.youtube.com/watch?v=xpQuIBNeHtg

Ich, ich und meine Sünden,
Ik, ik en mijne zonden,
Die sich wie Körnlein finden
Zo talrijk als de korrels
Des Sandes an dem Meer,
Zand op het strand
Die haben dir erreget
Hebben voor u veroorzaakt
Das Elend, das dich schläget,
De ellende die u overkomt
Und das betrübte Marterheer.
En de martelingenstroom.

Dit schilderij (en Bachs koraal) brengen in beeld dat ieder van ons schuldig is aan de dood van Christus. We kunnen de schuld niet op anderen afschuiven. Het gebaar geeft dan ook het berouw van de kunstenaar weer. En wat spreekt uit de vrome gezichtsuitdrukking (haast te vroom naar onze smaak)? Ik zie er een grote liefde voor Christus in en diepe verering. Tegelijkertijd lijkt de schilder te zeggen: ik moet nu de wonden wel schilderen, als schuldig mens kan ik niet anders.

Het schilderij is dus veel meer dan een simpele weergave van de kruisiging van Christus. Het gaat ook over de kunstenaar zelf. En indirect stelt het een vraag aan de beschouwer: en jij, zie jij jezelf ook als een van de boosdoeners of blijf je op een esthetische afstand van de gekruisigde? Naar mijn mening brengt dit werk een directe verbinding tot stand tussen de kunst en de realiteit van het geloof.

*******

Francisco de Zurbaran: De gekruisigde Christus en een schilder, c. 1650, olieverf op doek, 105 x 84 cm. Museo del Prado, Madrid.

Francisco de Zurbarán (1598-1664) was een Spaanse schilder die zich afgezien van een aantal historieschilderingen, portretten en stillevens toelegde op religieus werk. Zijn stijl wordt vanwege zijn voorkeur voor chiaroscuro (contrasten van licht en donker) vaak vergeleken met die van Caravaggio. Wat onderwerpen betreft ging zijn voorkeur uit naar apostelen, heiligen, monniken en madonna’s geschilderd tegen een neutrale achtergrond. Zurbarán besteedde veel aandacht aan een natuurlijke lichtval en aan kledingdetails. Hij werd vooral gewaardeerd om zijn vermogen om realisme te combineren met mystiek, waarmee hij een geestelijke levensgerichtheid wist te verbeelden op toegankelijke wijze.

Beat Rink is geboren in Bazel, Zwitserland. Hij behaalde twee masters aan de Universiteit van Bazel in literatuur/geschiedenis en theologie en hij is dominee in de Zwitserse Reformierte Kirche. Hij is medeoprichter van Crescendo (www.crescendo.org) en Arts+ (www.artsplus.ch). Hij werkt als leider van Crescendo International en heeft verschillende boeken geschreven. Hier vindt u een artikel van Beat Rink over christendom en kunst: in het Engels; in het Duits.   

Deze meditatie werd gepubliceerd als TUNE IN 249. De TUNE INs zijn wekelijkse meditaties voor kunstenaars in het Duits en Engels, gepubliceerd door Crescendo. Gratis opgave hier of ga naar Facebook. 

ArtWay beeldmeditatie 10 juni 2018