Luyken, Jan - BM - Rob den Boer

Jan Luyken: Gravures bij John Bunyan

Een pelgrimsreis naar verlossing

door Rob den Boer

Toen hij 26 jaar was, had de Nederlandse schilder, etser en dichter Jan Luyken een religieuze ervaring waardoor zijn leven veranderde. Daarom sprak het boek van de Engelse puriteinse prediker John Bunyan, The Pilgrim’s Progress (De Christenreis naar de eeuwigheid), hem bijzonder aan. Het is een allegorie over het leven op aarde van een christen die naar hemelse verlossing zoekt. Luyken maakte negen gravures voor de Nederlandse vertaling van het boek, die nog steeds worden gebruikt.

John Bunyan zat twaalf jaar in de gevangenis, omdat hij preekte zonder bisschopswijding. Via anderen hoorde hij dat leden van zijn kerkelijke gemeente in Bedford van het rechte pad afweken. In de cel schreef hij vervolgens zijn beroemdste werk, The Pilgrim’s Progress, dat in 1678 in Londen werd uitgegeven. Het verhaal is zeer beeldend geschreven, met mensen die namen hebben die iets zeggen over hun achtergrond en bedoelingen. Ook de steden waar ze vandaan komen, zijn zo benoemd. De gravures van Jan Luyken sluiten vanwege hun plasticiteit, helderheid en ruimtelijkheid zeer goed bij het verhaal aan. Hieronder bespreek ik er zes.

In de gravure op het titelblad (zie bovenaan de pagina) gaat Christen op reis door de nauwe poort die Evangelist hem gewezen heeft. Op zijn rug draagt hij een zwaar pakket. Verderop lopen nog twee mensen en onderweg zal hij nog meer pelgrims ontmoeten, waarvan sommige met hem meereizen. Op de achtergrond is de Hemelse Stad al te zien, maar eerst moet Christen diverse beproevingen doorstaan.

Wereldwijze overtuigt Christen ervan eerst naar de edelman Wettisch in Zedigheid te gaan om zich van zijn zware last te laten verlossen. Naarmate Christen de berg waar Wettisch woont nadert, wordt de klim steeds steiler en zijn last steeds zwaarder. Uit de berg slaan bliksemschichten en vlammen. Hij komt tot stilstand en ziet Evangelist, die hem uitlegt wie Wereldwijze en Wettisch werkelijk zijn. Beschaamd keert Christen om. Hij gaat alsnog naar de enge poort en wordt binnengelaten door Goede Wil. Die wijst hem de smalle weg die hij moet gaan.

In de vallei Verootmoediging komt Apollyon op Christen af, een monster met schubben, drakenvleugels, berenvoeten en een leeuwenmuil. Uit zijn buik komt vuur en rook. Apollyon probeert Christen te verleiden terug te keren naar zijn zondige staat. Daarop raken ze in gevecht. Apollyon schiet pijlen af op Christen, die zich verdedigt met het schild dat hij onderweg op paleis Sierlijk heeft gekregen. Uiteindelijk weet Christen Apollyon met zijn zwaard zo te verwonden dat deze voorgoed wegvliegt.

Als Christen is aangekomen bij de Vallei van de Schaduw des Doods, ziet hij rechts van het smalle pad een diepe gracht en links een gevaarlijk moeras. Het is zo donker geworden dat hij nauwelijks kan zien waar hij loopt. Halverwege de vallei ziet Christen de Mond van de Hel, waaruit rook en vuur komt. Dan naderen er boze geesten, die hij weet te verdrijven met zijn stem. Als het daglicht aanbreekt, kijkt Christen achterom en beseft hoeveel geluk hij heeft gehad.  

In de stad IJdelheid is het doorlopend kermis, vol met aardse lusten. Christen en zijn metgezel Getrouwe vallen erg op in hun vreemde gewaden en omdat ze niets willen kopen. Ze worden gegrepen, geslagen en geketend te kijk gezet voor alle kermisgasten, die hen bespotten en met modder bekogelen. Op grond van valse getuigenissen wordt Getrouwe tot een gruwelijke dood veroordeeld, maar direct daarna ten hemel opgenomen. Christen weet te ontkomen.

Als Christen en zijn nieuwe metgezel Hopende het doel van hun pelgrimstocht naderen, komen ze bij een rivier, zeer diep en zonder brug. De laatste barrière! Christen zinkt echter weg tijdens het zwemmen, in een vlaag van geloofstwijfel over zijn zonden. Hopende weet zijn hoofd boven water te houden en spreekt hem moed in. Uiteindelijk bereiken beiden veilig de overkant.

Christenreis is na ruim drie eeuwen nog steeds een inspirerend boek, omdat de emoties van Christen en zijn metgezellen Getrouwe en Hopende ook in onze tijd nog zeer herkenbaar zijn. De volharding waarmee zij blijven geloven in hun verlossing, ondanks alle obstakels die hen onderweg treffen, is een voorbeeld voor alle gelovigen. Precies dat heeft John Bunyan voor ogen gehad met het schrijven van dit boek.

*******

Jan Luycken: gravures bij De Christenreis naar de eeuwigheid van John Bunyan. Bron illustraties en tekst: De Christenreis naar de eeuwigheid, EAN-code: 9789033119507, Uitgeverij: Den Hertog Houten, www.hertog.nl Illustraties © Uitgeverij Den Hertog, Houten.

Jan Luyken werd in 1649 geboren in Amsterdam als zoon van een onderwijzer. Zijn ouders waren doopsgezinde collegianten, een vrijzinnige beweging van remonstranten en doopsgezinden. Toen hij achttien jaar was, ging Luyken in de leer bij de schilder Martinus Saeghmolen. Daarna kreeg hij onderricht van Coenraet Decker in het graveren en etsen. Luyken schreef een voor die tijd pikante cyclus liefdesliederen voor zijn eerste dichtbundel Duytse lier (1671). Kort erna trouwde hij met de Haagse zangeres Maria de Ouden. Zij kregen vijf kinderen, waarvan alleen zoon Caspar de volwassen leeftijd bereikte. Later hielp Casper zijn vader vaak met de uitvoering van de etsen. Toen Jan Luyken 26 jaar oud was, werd hij doopsgezind, waardoor hij godsdienstiger en serieuzer ging leven. Zijn tweede dichtbundel Jezus en de ziel (1678), met veertig etsen (emblemen, gravures met een spreuk) van eigen hand, was veel stichtelijker. Verder was hij een bewonderaar van de Engelse prediker en schrijver John Bunyan. Nederlandse vertalingen van Bunyans allegorie The Pilgrim’s Progress werden regelmatig geïllustreerd met platen van Luyken. Vanaf 1677 maakte hij voornamelijk etsen en gravures, zoals voor Spiegel van het Menselyk Bedryf (1694), een boek met honderd prenten van ambachten met in de plaat geëtste teksten, dat nog steeds herdrukt wordt. Luykens weergave van de bakker hing vroeger bij heel wat bakkerijen. Jan Luyken overleed in 1712, op 62-jarige leeftijd. Hij liet een zeer oorspronkelijk en hooggewaardeerd oeuvre van duizenden originele prenten na.

John Bunyan werd in 1628 geboren in Elstow, Bedfordshire, Engeland. Door zijn eenvoudige afkomst ging hij slechts enkele jaren naar school. De zondagmiddagen besteedde de jonge Bunyan aan sport en spel en hij stond erom bekend veel te vloeken. Op 16-jarige leeftijd nam hij dienst in het parlementsleger, dat tijdens de eerste Engelse Burgeroorlog streed tegen koning Karel I. In 1648 trouwde Bunyan met een zeer godsdienstig meisje. Hij verdiende ondertussen een karige boterham als ketellapper. Na jaren van twijfel sloot hij zich in 1653 aan bij een vrije kerkelijke gemeente in Bedford. Bunyan werd al snel tot diaken gekozen en ontdekte zijn preektalent. In 1656 verscheen zijn eerste boek, een jaar later werd hij door de gemeente tot lekenpredikant benoemd. Bunyans prediking was eenvoudig, helder en bijbels, met verwijzingen naar het dagelijkse leven. Veel mensen waren immers laag- of ongeschoold. Preken zonder wijding door een bisschop was volgens de Engelse wet inmiddels verboden, zodat Bunyan in 1660 voor zeker twaalf jaar in de gevangenis belandde. Daar schreef hij onder meer zijn bekendste werk: The Pilgrim's Progress, dat hij 1675 voltooide. Na zijn vrijlating werd John Bunyan opnieuw voorganger van zijn kerkelijke gemeente in Bedford, tot zijn dood in 1688. Zijn boeken worden wereldwijd nog steeds gelezen. The Pilgrim’s Progress is door de eeuwen heen in ruim 200 talen vertaald. In Nederland verscheen de eerste vertaling al in 1682 bij Joannes Boekholt in Amsterdam, vanaf de vijfde druk met de bekende gravures van Jan Luyken.

Rob den Boer (Utrecht, 1968) bouwde na zijn studie Beeldende Kunst en Vormgeving aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht een veelzijdig oeuvre op als beeldend kunstenaar. Hij maakte series etsen, litho's en houtskooltekeningen. Later begon hij ook pasteltekeningen te maken, waarin hij voor het eerst sinds jaren kleur gebruikte. Als thema koos hij vaak gedichten, waaronder 'Meeresstille' van Goethe, later ook bijbelse onderwerpen, zoals Jona en de vis. Rob den Boer exposeert zijn werk regelmatig in Nederland, Duitsland en andere landen. Zijn werk bevindt zich in particuliere collecties in Nederland, België, Duitsland, Oostenrijk, Tsjechië, Bermuda en de Verenigde Staten. Hij is belijdend lid van de Protestantse Kerk in Nederland. Voor meer, zie http://www.robdenboer.nl.

ArtWay beeldmeditatie 4 maart 2018