Tanner, Henry Ossawa - BM - James Romaine

Henry Ossawa Tanner:  Christus en zijn moeder lezen de Schrift

Werkelijkheid en mysterie van Christus’ menswording

door James Romaine

Christus en zijn moeder lezen de Schrift maakt gebruik van een intiem beeld om Christus weer te geven als menselijk en goddelijk. Henry Ossawa Tanner geeft hier het mysterie van Immanuel weer, degene op wie advent wijst.

Toen Tanner in 1909/1910 dit schilderij maakte, was hij een bekend kunstenaar in zowel de Verenigde Staten als in Frankrijk, het land waar hij was gaan wonen. Net zoals het leven van deze zwarte kunstenaar twee continenten bestreek, zo verenigde hij ook het modernisme met de beeldtaal van het geloof. Tanner wijdde het grootste deel van zijn oeuvre aan het verbeelden van bijbelse onderwerpen. Om de religieuze kunst nieuw leven in te blazen sloot hij aan bij de moderne esthetische opvattingen van de late 19de eeuw. Als student van Thomas Eakins aan de Pennsylvania Academy of the Fine Arts wortelde Tanner zijn kunst in het realisme. Christus en Maria zijn in dit werk oosters gekleed (Tanner maakte twee reizen naar het Heilige Land) om zo de historische authenticiteit te vergroten.

In Frankrijk was Tanner bevriend met een aantal symbolistische kunstenaars. Door hun toedoen kende hij geestelijke waarden toe aan specifieke kleuren. Leunend op de weergave van de werkelijkheid van het realisme en van het mysterie in het symbolisme geeft hij de wereld weer als in een staat van transfiguratie of verheerlijking.

De directheid van de compositie verhult de theologische complexiteit van het onderwerp. Terwijl Jezus en zijn moeder samen een lange boekrol lezen, stelt het schilderij ons een aantal vragen. Is Jezus hier een kind dat leert lezen? Of is hij als het vleesgeworden woord zijn moeder aan het onderwijzen in de betekenis van de heilige Schrift? Ook al is dit werk soms Christus leert lezen genoemd, het werk slaagt er volgens mij in om allebei te kunnen zijn. 

Misschien omdat dit onderwerp kunstenaars de gelegenheid geeft om Christus’ tweeledige natuur weer te geven, werd het vaker verbeeld in de geschiedenis van de kunst zonder dat we dit tafereel in de Bijbel tegenkomen. Een van de meest beroemde schilderijen over dit thema is Madonna van het boek van Sandro Botticelli. In mijn bespreking van dit werk bracht ik naar voren dat Botticelli Maria en het kind met hemelse schoonheid schildert om zo hun uitzonderlijke status uit te laten komen.

Een belangrijk verschil in de schilderijen van Botticelli en Tanner is de leeftijd van Christus. Botticelli geeft Christus als baby weer. Dat hij zo jong al zou kunnen lezen zou wonderbaarlijk zijn. Terwijl dit niet uit de toon valt in Botticelli’s bovenaards-gezinde kunst, zou dit niet passen in Tanners moderne schilderij. Op Tanners werk is Christus rond de zeven jaar. Tanner baseerde dit doek op een foto van zijn vrouw en zoon. De foto van dit huiselijke moment inspireerde hem om een heilig onderwerp te verbeelden, terwijl zijn liefde voor zijn modellen hem hielp om het onderwerp dichterbij de moderne kijker te brengen.

Dit was dan ook het doel dat hij zichzelf stelde: bijbelse onderwerpen weergeven met artistieke integriteit en geestelijke toegankelijkheid, zodat ze tot leven zouden komen voor de mensen van zijn tijd. Tanner was zich zeer bewust van de immense omvang van deze uitdaging, maar de arme staat van de religieuze kunst van zijn tijd dreef hem deze toch aan te gaan. Hij klaagde:

Het schijnt me toe dat veel schilders van religieuze onderwerpen in onze tijd lijken te vergeten dat hun schilderijen net zozeer kunstwerken zouden moeten zijn als werken met minder heilige onderwerpen. Te denken dat een meer verheven onderwerp artistieke kwaliteit onnodig maakt, bewijst slechts dat iemand een mindere kunstenaar is dan de schilder die zijn onderwerp zo goed mogelijk weergeeft. Of te denken dat een zogenoemd religieus sentiment de plaats kan innemen van technische kwaliteit, zodat de kunstenaar zichzelf een excuus verschaft om een oninteressant doek te maken, is eveneens misleidend. Ik geloof van harte in religieus sentiment in religieuze schilderijen, maar tot nu toe heb ik dat nooit goed uit de verf zien komen als het werk niet ook artistieke kwaliteit bezat.

De uitdaging die van dit citaat uitgaat is vandaag nog net zo relevant als toen. Het werk van Tanner is een inspiratiebron voor alle kunstenaars die de geestelijke thema’s van de Bijbel in beeld wil brengen op een manier die relevant is voor hun eigen historische context.

Christus en zijn moeder lezen de Schrift is een succesvol werk als het gaat om het doel bij uitstek van religieuze kunst, namelijk de geestelijke werkelijkheid dichterbij te brengen en meer toegankelijk te maken. Deze advent, een tijd van vooruitzien maar ook van afleiding, helpt Tanners kunst ons om onze aandacht te vestigen op de werkelijkheid en het mysterie van de incarnatie van Christus.

*******

Henry Ossawa Tanner: Christus en zijn moeder lezen de Schrift, ca. 1909-1910, olieverf op doek, 123.82 x 101.6 cm. Dallas Museum of Art. 

‘Art For Advent’ op ‘Seeing Art History’: Art For Advent (filmpjes met besprekingen van kunstwerken) gaat dit jaar over een aantal werken van Henry Ossawa Tanner. Op eerste advent ging het over De Annunciatie, 1898, Philadelphia Museum of Art, zie https://youtu.be/zs44P8zgfm0. Vandaag gaat het over het schilderij De heilige familie, zie https://youtu.be/xW0OP8kFcwk. Om u te abonneren op deze filmpjes, ga naar Seeing Art History op YouTube.

Henry Ossawa Tanner (1859-1937) is de eerste zwarte Amerikaanse kunstenaar die internationaal bekend werd. Als zoon van een episcopaalse dominee studeerde hij bij Thomas Eakins aan de Pennsylvania Academy of the Fine Arts. Daarna ging hij naar Parijs, waar hij het makkelijker had als zwarte kunstenaar dan in de VS. Zijn religieuze schilderijen waren een succes in de Salon en geliefd bij verzamelaars op twee continenten.

James Romaine is professor in de kunstgeschiedenis aan Lander University. Hij is een van de oprichters van de Association of Scholars of Christianity in the History of Art (ASCHA). Hij schreef meerdere boeken, waaronder Art as Spiritual Perception: Essays in Honor of E. John Walford (Crossway) en Behold: Christ and Christianity in African American Art (Penn State University Press).

ArtWay beeldmeditatie 10 december 2017