Goede Vrijdag - Pietà van Johan Maelwael

Johan Maelwael: De grote ronde Pietà

Het ultieme verdriet

door Thea Willemsen

Wat een droefenis bij het levenloze lichaam van Christus. Een lichaam vol bloedende wonden, slechts bedekt met een dunne lendendoek waarover het bloed naar beneden kruipt. De moeder klampt de arm van haar zoon vast, alsof ze hem wil troosten maar tegelijkertijd beseft dat dit niet meer mogelijk is. Haar zachtroze hand op zijn inwitte arm lijkt het verschil tussen leven en dood te benadrukken. Ze heeft rimpels in haar voorhoofd en donkere ogen waaruit alle kleur is geweken, heel haar wezen vol verdriet.

Iemand achter haar wil en kan nog niet geloven wat er is gebeurd. Hij houdt een hand omhoog om de boodschap als het ware te weren, wil de dood nog niet aanvaarden. De Vader houdt zijn Zoon vast, ondersteunt het lichaam en toont het ons: ‘Zie, mijn geliefde Zoon is overleden.’ Hij kijkt ons niet aan, zijn blik is gericht op Christus. Daaromheen kleine engelen, ook zij dragen het lichaam, willen iets doen, willen helpen. Andere engelen grijpen ontzet naar hun hoofd – dit kan niet waar zijn.

Dit bijzondere schilderij toont verdriet in allerlei gedaanten. Het is aangrijpend in zijn menselijkheid. De titel Pietà betekent medelijden en verwijst naar het thema in de kunst waarbij de treurende Maria, alleen of met Johannes de Evangelist, met het lichaam van Christus worden afgebeeld. Een Pietà is bedoeld om de geloofsbeleving te intensiveren. Het is een devotionele uitvoering van de Bewening, de scène die volgt op de Kruisafneming, waarbij Christus’ lichaam wordt omringd door rouwenden.

Dit onderwerp werd vaak gebruikt voor allerlei vormen van privédevotie. Het doet een beroep op de gelovige om het lijden van Christus te overdenken en mee te voelen. Het bijzondere aan dit specifieke schilderij van Johan Maelwael (ca. 1370-1415) is dat ook God de Vader is weergegeven, als eerbiedwaardige oude man met lange golvende baard, samen met een duif – het symbool van de Heilige Geest. In combinatie met het lichaam van Christus vormen de drie figuren de Heilige Drie-eenheid.

Die zeldzame combinatie is te verklaren door de waarschijnlijke opdrachtgever, de Bourgondische hertog Filips de Stoute. Die begon eind veertiende eeuw met een grootscheeps bouwprogramma in Dijon om zijn dynastieke ambities vorm te geven. Hij gaf onder andere opdracht tot de bouw van een grafkerk voor zijn familie, die we nog steeds kennen onder de naam Chartreuse de Champmol. Deze was gewijd aan de Heilige Drie-eenheid. De kwaliteiten van Maelwael als schilder komen in dit zogenoemde ‘tondo’ (rond schilderij) optimaal tot hun recht. Zie bijvoorbeeld de bijzondere toewijding aan een levensechte anatomie en de verfijnde kleurnuances.

Maelwael verbond op overtuigende wijze thema’s waarvoor zijn broodheer een voorkeur koesterde. Vanaf 1397 was hij in dienst van de hertog. Naast schilder werd hij ook benoemd tot opzichter van het bouwprogramma voor de Chartreuse. Hij was afkomstig uit Nijmegen. Dankzij gewaardeerd werk voor het Gelderse en Franse hof wist hij deze belangrijke positie in Dijon te verwerven, waar hij zoveel invloed kreeg dat hij kon bewerkstelligen dat enkele van zijn neven uit Nijmegen ook in Frankrijk aan de slag konden. Dat waren de gebroeders Paul, Johan en Herman van Limburg. Met hun geschilderde miniaturen in fameuze handschriften als de Très Riches Heures de Duc de Berry zijn zij hun oom in roem voorbijgestreefd.             

Maelwael is tegenwoordig enkel in kunsthistorische kring bekend. Toch wordt hij beschouwd als een van de aartsvaders van de Nederlandse schilderkunst. Zijn voorgeslacht schilderde ook: zowel zijn vader Willem als zijn oom Herman werkten aan het Gelderse hof. De naam Maelwael kwam van ‘wel malen’, of mooi schilderen en stond dus in verband met hun talent. Waren Willem en Herman vooral heraldische schilders die banieren en schilden van het Gelderse wapen voorzagen, Johan maakte zoals gezegd furore in het buitenland. Daar werd hij zo bekend dat hij als Fransman werd beschouwd, als Jean Malouel.

*******

Johan Maelwael: De grote ronde Pietà, c. 1400, olieverf op paneel, 64,5 x 64,5 cm, Louvre, Parijs.

De expositie 'Johan Maelwael. Schilder aan het Bourgondische hof rond 1400' is van 6 oktober 2017 tot en met 7 januari 2018 te zien in het Rijksmuseum te Amsterdam.

Jan Maelwael (ook bekend als Johan of Jean Maluel of Malouel, Gelre ca.1370 - Dijon 1415) was een Nederlands schilder, die voornamelijk in Frankrijk werkzaam was. Hij werkte rond 1400 als heraldisch schilder aan het Gelderse hof, was vervolgens hofschilder voor de Franse koningin en vertrouweling van hertogen Filips de Stoute en Jan zonder Vrees. Ook introduceerde Maelwael zijn neven, de drie Gebroeders van Limburg, aan het Franse en Bourgondische hof en fungeerde als hun adviseur.

Thea Willemsen studeerde kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Ze geeft lezingen voor diverse HOVO-vestigingen en kunsthistorische instituten. Daarnaast organiseert zij excursies, o.a. naar de Koninklijke Bibliotheek en het Meermanno Museum. Hier worden handschriften onder de loep genomen.

ArtWay beeldmeditatie 22 oktober 2017