Michelangelo - BM - JW en J Scheurwater

Michelangelo: Schepping van Adam

De vinger Gods

door Jan-Willem en Jannet Scheurwater

Het tafereel van de twee handen die elkaar bijna raken, maakt deel uit van de plafondschildering die Michelangelo in 1511 in de Sixtijnse kapel maakte en is 2,3 x 4,8 meter groot. Aan de hele plafondschildering werkte Michelangelo tussen 1508 en 1512. De twee handen zijn de hand van God en die van Adam: Gods vinger reikt naar de vinger van Adam. Ondanks het feit dat deze schildering Michelangelo's beroemdste werk is, zag de kunstenaar zichzelf meer als beeldhouwer dan schilder. Zijn fascinatie voor de beeldhouwkunst kreeg hij naar eigen zeggen met de moedermelk ingegoten: zijn min was de vrouw van een steenhouwer. Zijn voorkeur zie je terug in zijn schilderingen: de mensen die hij schildert, zijn afgebeeld als grote Griekse standbeelden waar je omheen kunt lopen. De oude beelden werden in de tijd van de Renaissance herontdekt en Michelangelo werd er sterk door beïnvloed. 

Hoe komt Michelangelo ertoe om de schepping van Adam door middel van een aanraking met Gods vinger af te beelden? Is er een bijbelse achtergrond voor?

In het Oude Testament komen we de uitdrukking ‘de vinger Gods’ tegen bij Mozes en David. Mozes zegt dat God met zijn vinger de wet op twee stenen tabletten schreef en die aan hem gaf (Exodus 31:18). David zingt in een lyrisch lied: ‘Als ik de hemelkoepel zie, door uw vingers gevormd, als ik maan en sterren zie, door U daar aangebracht, wat is dan de mens...’ (Psalm 8:4,5a).

Zowel de evangelist Lukas als Matteüs beschrijven een heftige geschiedenis waarin Jezus een demon uitdrijft (Lukas 11:14-23 en Matteüs 12:22-30). Lukas zegt dat Jezus de demon uitdrijft door de vinger van God (vers 20). Matteüs zegt dat Jezus de demon uitdrijft door de Heilige Geest (vers 28). Beide evangelisten proberen onder woorden te brengen welke geestelijke kracht er van Jezus uitgaat in deze geschiedenis. De een noemt het ‘de vinger van God’, de ander ‘de Heilige Geest’. 

De vinger van God is dus een beeld voor de Heilige Geest. Het is fascinerend dat je dit in Michelangelo's Schepping van Adam kunt zien. God de Schepper, omringd door engelen, heeft zojuist Adam geboetseerd uit een homp klei, net zoals Pinokkio's vader Gepetto het poppetje Pinokkio uit het hout sneed. Genesis vertelt ons dat God daarna de eerste mens bezielt. Hij blaast zijn adem door de neusgaten het lichaam in en het boetseerwerk komt tot leven, raakt bezield. Een indrukwekkend gebeuren. Mensen die gereanimeerd worden of die gereanimeerd hebben, komen op de een of andere manier in de buurt van deze geschiedenis.

Bij Michelangelo beademt God Adam niet, maar raakt hij hem bijna aan met zijn vinger. Hierdoor wordt Adams lichaam tot leven gewekt. Net als de evangelist Lukas drukt Michelangelo hier Gods Geest uit door de vinger van God. Intrigerend dat de vinger van God Adam net niet raakt. Dat ‘net niet’ geeft het mysterie aan. Het daadwerkelijke gebeuren is niet onder woorden te brengen, niet in beelden uit te drukken. Het is opmerkelijk dat Michelangelo God zo krachtig en Adam in zo'n ontvankelijke houding geschilderd heeft. De hand van Adam lijkt op de hand van een vrouw, die een handkus ontvangt. 

De liturgie in de kerk is doordrenkt van bijbelse gedachten en er is een bekende kerkelijke hymne die Michelangelo heel goed geïnspireerd kan hebben voor zijn schildering van Adam. De hymne ‘Veni Creator Spiritus’ dateert uit de vroege middeleeuwen en spreekt de gedachte van de Heilige Geest als vinger Gods onomwonden uit. De hymne heeft een belangrijke plaats in de liturgie. Hij klinkt niet alleen op het Pinksterfeest, maar ook bij de wijding van kerkelijke dienaren en op andere belangrijke momenten in het kerkelijk leven. In deze hymne wordt de Heilige Geest aanbeden en aangesproken met meerdere namen. Het derde couplet luidt: 

Tu septiformis munere (U, die de zevenvoudige gaven draagt,)
digitus paternae dexterae (Vinger van Gods rechterhand,)
tu rite promissum Patris (U, die het beloofde geschenk van de Vader bent,)
sermone ditans guttura (schenkt ons de gave van de spraak.)

Deze hymne stelt dat Gods vinger, de Heilige Geest, de spraak aan Adam geeft met zijn rechterhand. Zie de schildering van Michelangelo. Misschien is het spreken wel het meest kenmerkende waarin de mens lijkt op zijn Schepper. De mens zou sprekend op God kunnen lijken. Michelangelo heeft het meesterlijk vastgelegd. 

*******

Michelangelo: De schepping van Adam, 1511, fresco, 2,3 x 4,8 m. Sixtijnse kapel, Rome.

Michelangelo Buonarroti (1475-1564) was een Italiaans beeldhouwer, schilder, architect en dichter uit de Renaissance. Hij wordt algemeen beschouwd als een der grootste kunstenaars ooit. Hij werkte in Florence en Rome. In Florence leerde hij de klassieke oudheid kennen, die van grote invloed is geweest op zijn werk. Als student in de huishouding van Lorenzo de' Medici kwam hij in contact met enkele van de grootste wetenschappers van zijn tijd. In 1496 trok hij naar Rome, waar hij in 1498/99 de bekende Pietà in de Sint Pieter maakte. Na terugkeer in Florence kreeg hij de opdracht voor de eveneens bekende David. Paus Julius II gaf de opdracht tot de fresco's op het plafond van de Sixtijnse Kapel (1508-12): taferelen uit Genesis, omrand met afbeeldingen van profeten en sybillen. Michelangelo werkte vier jaar aan het plafond, liggend op zijn rug. Hij schilderde daarna vrijwel niet meer tot hij in 1536 begon aan Het Laatste Oordeel op de achterwand van de Sixtijnse Kapel. Dat was in 1541 gereed. Kenmerkend voor Michelangelo's stijl zijn de forse, gespierde lichamen. Hij overleed in 1564 in Rome en ligt begraven in de Santa Croce Kerk in Florence.

Deze beeldmeditatie is een ingekorte versie van een blog van Jan-Willem en Jannet Scheurwater. Voor het volledige artikel ga naar: www.muzeaoide.blogspot.nl.

ArtWay beeldmeditatie Pinksteren 2017