Cranach de Oudere, Lucas - BM - Tanja Kootte

De kansel in de slotkapel van Torgau

De kernpunten van Luthers leer

door Tanja Kootte

In dit herdenkingsjaar van vijfhonderd jaar Reformatie, 1517-2017, zullen veel toeristen naar Duitsland gaan. Daar bezoeken zij - al dan niet in georganiseerd verband - de gerenommeerde Luthersteden: Eisenach, Erfurt en Wittenberg. Voor Nederlanders is de stad Torgau minder bekend en dat is jammer.

In dit mooie plaatsje aan de Elbe overleed Luthers echtgenote, Katarina von Bora. Ze werd er ook begraven; een grafsteen herinnert aan deze bijzondere vrouw. Verder werkte in Torgau componist Johan Walter als stadscantor. Hem kennen we onder meer van het lied ‘Toen Jezus bij het water kwam’. In Torgau vinden we ook het fraaie renaissanceslot Hartenfels dat bewoond werd door keurvorsten die Luther welgezind waren. Dit slot heeft een kapel die in 1544 werd gebouwd als eerste voor de protestantse eredienst ingerichte kerkruimte. In die kapel staan we even stil bij de kansel. De decoratie ervan, ontworpen door Luthers vriend kunstenaar Lucas Cranach, is een prachtige samenvatting van Luthers ideeën. 

Op het paneel aan de rechterkant zien we de voorstelling van Jezus die de wisselaars de tempel uit jaagt, alle mensen uit die in de tempel ‘verkochten en kochten’. Hij zegt dan: ‘Mijn huis zal een huis zijn van gebed, maar jullie hebben er een rovershol van gemaakt.’ Het thema van de verdrijving van de wisselaars kwam al voor in een venijnig satirisch werk, het Passional Christi und Antichristi uit 1522, eveneens geïllustreerd door Lucas Cranach. In dit werkje werden door middel van afbeeldingen de handelwijzen van de paus en van Jezus met elkaar vergeleken. Zo is te zien hoe de paus aflaten verkoopt. Hiertegenover is afgebeeld hoe Jezus de wisselaars uit de tempel verdrijft. Hoe actueel kon een dergelijke bijbelse geschiedenis zijn in een tijd waarin Luther de strijd had aangebonden tegen de handel in aflaten, namelijk het verkopen van de goddelijke genade tegen geld? Niet door het kopen van aflaten en ook niet door het doen van goede werken kon de mens gered worden, maar alleen door het geloof in Christus. Dat was Luthers overtuiging.

Op het paneel aan de linkerzijde van de kansel vinden we een geschiedenis die eveneens geliefd was in de beeldcultuur van de Reformatie: het verhaal van Jezus en de overspelige vrouw. ‘Wie van u zonder zonde is, werpe de eerste steen.’ Deze bekende uitspraak van Jezus is te vinden in Johannes 8:2-12. Jezus komt ’s mor­gens vroeg de tempel binnen, waarop Schriftgeleerden en Farizeeën een op overspel betrapte vrouw voor hem brengen. Altijd op zoek naar een mogelijkheid om Jezus op de proef te stellen, stellen zij hem de vraag of zij haar nu, volgens de Wet van Mozes (op de achtergrond te zien) moeten stenigen. Maar Jezus bukt zich en schrijft met zijn vinger in de aarde. En als zij blijven aandringen, spreekt hij die bekende woorden uit en schrijft verder. De een na de andere Schriftgeleerde heeft geen weerwoord en loopt weg. Jezus blijft alleen met de vrouw achter en vraagt haar of iemand haar heeft veroordeeld. Op haar ontken­nende ant­woord zendt Jezus haar weg met de woorden: ‘Ga heen en zondig niet meer.’

Jezus bestraft de zondares niet, maar vergeeft haar ruimhartig. Dat is genade. En passant wordt ook de geestelijkheid opnieuw in een kwaad daglicht gesteld. Lucas Cranach bracht het thema vele malen op schilderijen in beeld.  

Het centrale deel van de kansel, ten slotte, toont de twaalfjarige Jezus in de tempel. Het is een korte geschiedenis die in het evangelie naar Lucas wordt verteld. Na afloop van het Pesachfeest reizen de ouders van Jezus naar huis; Jezus blijft echter achter in de tempel. Wanneer ze ontdekken dat hij niet bij hen is, keren ze terug naar Jeruzalem. Ze vinden hem tussen de leraren in de tempel luisterend en vragen stellend. De leraren staan versteld van zijn inzicht en antwoorden. Geen wonder, want is hij zelf niet het ‘vleesgeworden’ Woord, zoals de evangelist Johannes zegt?   

De preekstoel in de slotkapel van Torgau vormt door de gekozen bijbelse voorstellingen een bondige samenvatting van de kernpunten van Luthers leer: alleen door het geloof: sola fide, alleen door genade: sola gratia, en alleen door de Schrift: sola scriptura.

*******

Simon Schröter naar ontwerp van Lucas Cranach: kansel in de slotkapel van slot Hartenfels in Torgau, 1544.

Tanja Kootte is J.G. van Oordconservator voor het Nederlandse protestantisme van het Museum Catharijneconvent Utrecht.

ArtWay beeldmeditatie 21 mei 2017