Meuldijk, Maarten - BM - Wim Eikelboom

Maarten Meuldijk: Wie zonder zonde is

Foute schilder worstelt met schuldvraag

door Wim Eikelboom

Soms zie je een kunstwerk waarbij het verhaal erachter evenveel zeggingskracht heeft als het schilderij zelf. Dat vind ik het geval met dit werk uit 1946 van een NSB’er die na de oorlog met zichzelf in het reine probeerde te komen.

We zien een bedekte vrouw met terneergeslagen blik, omringd door streng ogende mannen. Jezus’ pose straalt liefdevolle toenadering uit. De schilder neemt ons mee naar de geschiedenis uit Johannes 8, waarin de theologen van die tijd met een vrouw bij Jezus kwamen die zich oneerbaar zou hebben gedragen. Volgens de wet van Mozes verdiende ze de doodstraf door steniging. Om Jezus op de proef te stellen, vragen ze: ‘Wat vindt u daarvan?’ Dan geeft Jezus het bekende antwoord, dat nog altijd als uitdrukking geldt in onze taal: ‘Wie van jullie zonder zonde is, laat die als eerste een steen naar haar werpen.’

De scene bepaalt ons in elke tijd opnieuw bij actuele vragen over zonde, schuld, straf, boete en vergeving. Wie verdient straf en wie heeft recht op vergeving? De schilder van dit werk worstelde met die vragen. Hij had in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog de keus gemaakt om zich aan te sluiten bij de Nationaal-Socialistische Beweging, de NSB. In 1933 werd hij lid. In het dagelijks leven verdiende Meuldijk zijn brood als leraar tekenen en als kunstschilder.

‘Ik ben uit zuiver idealistische motieven tot de NSB overgegaan, omdat ik met de grote wantoestanden die er heersten onder de arbeidende klasse niet akkoord kan gaan,’ zei hij na de oorlog. Hij voelde zich met name aangetrokken door het streven van de NSB om van het Nederlandse volk ‘een werkgemeenschap’ te maken. Van 1938 tot 1941 was Meuldijk hoofdredacteur van Volk en Vaderland, de krant van de NSB. Hij leverde daarin spotprenten. Nadat hij een artistieke reis maakte naar het fascistische Italië van Mussolini raakte Meuldijk in de ban van propagandistische kunst. Hij schreef ondermeer voor de Keurkamer (de uitgeverij van de NSB) het boekje Ontaarde kunst, waarin hij toenmalige kunstenaars genadeloos langs de maatlat legde van nationaalsocialistische kunstprincipes. 

Naar hedendaagse begrippen zou je Maarten Meuldijk ‘een foute kunstenaar’ noemen. Hij dweepte met het nationaalsocialisme en werkte voor de Duitse bezetter. In zekere zin is landverraad een vorm van overspel. Na de oorlog werd Meuldijk gearresteerd. In het strafproces wegens landverraad dat volgde, werd hij veroordeeld tot tien jaar gevangenisstraf. Tijdens zijn strafproces – van 1945 tot 1948 – zat Meuldijk gevangen in kamp Westerbork en in het interneringskamp Rhijnauwen in Utrecht, pal naast het gelijknamige fort. Het was een houten barrakkenkamp omringd door prikkeldraad en wachttorens, waar naar schatting duizend ‘foute Nederlanders’ in opsluiting verbleven in afwachting van hun strafproces.

Als gevangene in dit kamp schilderde hij dit schilderij over het bijbelse tafereel met de kernboodschap: wie zonder zonde is, werpe de eerste steen. In het licht van zijn omstandigheden laat Meuldijk hiermee de vraag doorklinken: wie handelde volstrekt eerlijk en integer tijdens de Tweede Wereldoorlog? Alsof hij wilde zeggen: de grens tussen wie aan de goede en wie aan de verkeerde kant van de streep stond, was soms moeilijk te trekken. Wellicht zag hij zichzelf als de beschuldigde vrouw.

Uit de processtukken valt op te maken dat Meuldijk zich als een dissident gedroeg in de NSB-beweging. Hij botste met Anton Mussert en veel partijbonzen vonden Meuldijk een eenling en buitenbeentje. ‘Hij kwam uit een arm milieu, kende de armoede en poogde deze voor zijn medemens te verzachten. Hij streefde naar een betere wereld en hoopte dat de NSB die bracht,’ zegt iemand over hem. ‘Verdachte moet min of meer slachtoffer zijn geworden van zijn gevoelige, idealistische aard,’ schrijft een arts die Meuldijks psychische gesteldheid onderzocht.

De Raad van Cassatie oordeelde in 1949 dat Meuldijk behoorde tot de landverraders die ‘oprecht en volledig tot inkeer zijn gekomen en de dwalingen huns weegs hebben ingezien’. Een jaar later verleende koningin Juliana hem gratie.

Als je met bovenstaande kennis nu het schilderij bekijkt, kijk je dan met dezelfde mildheid als Jezus?

*******

Maarten Meuldijk: Wie zonder zonde is, 1946, olieverfschilderij, 70 x 50 cm.

Maarten Meuldijk is geboren in 1894 in Geervliet en in 1972 overleden in Utrecht. Hij was tekenleraar, illustrator en vrijgevestigd kunstschilder.

Wim Eikelboom is kunstliefhebber en journalist. Hij werkt voor NPO Radio 1.

ArtWay beeldmeditatie 30 april 2017