Memling, Hans - BM - Nigel Halliday

Hans Memling: Taferelen uit de passie van Christus

door Nigel Halliday

Dit juweel van een schilderij vertelt het hele paasverhaal als een letterlijke gang door de straten van Jeruzalem, die links bovenaan met Jezus’ intocht zijn aanvang neemt. Het verhaal gaat verder van boven naar beneden aan de linkerkant van het paneel (zie detail hieronder) met Jezus die de geldwisselaars uit de tempel verdrijft en Judas die in een duister steegje met de Joodse leiders samenzweert. Daaronder zien we het laatste avondmaal, vanwaar Jezus naar de hof van Getsemane vertrekt, waar hij vervolgens door Judas wordt verraden met een kus.

In het middendeel van het schilderij gaan we Jeruzalem opnieuw binnen, waar Jezus voor Pilatus wordt berecht in de meest linkse van de vijf scènes aan de achterkant van het centrale plein. We krijgen een idee hoe Jezus van de een naar de ander wordt gestuurd. Rechtsachter verschijnt hij voor Herodes, waarna hij in het midden wordt bespot en daarna gegeseld. Ten slotte brengt Pilatus Jezus naar buiten voor het opgewonden volk in de ‘Ecce homo’ scène. 

Daarop verlaat midden onder de stoet de stad en zien we Jezus net buiten de poort bezwijken onder het gewicht van het kruis en Simon van Cyrene die hem helpt het kruis te dragen. Voor Jezus uit lopen de twee misdadigers met hun handen op hun rug gebonden de heuvel op naar Golgota, waar Jezus wordt gekruisigd en meer naar rechts van het kruis gehaald.   

Rechts van de stoet zien we drie taferelen die op de kruisiging volgen. Bovenaan leggen Jozef en Nicodemus Jezus in het graf. Onderaan, bij de rotsopening, zien we Jezus’ hellevaart uitgebeeld. Daar tussenin is de opstanding geplaatst.

Daarboven treffen we nog drie scènes, waarin Jezus de realiteit van zijn opstanding demonstreert: zijn ontmoeting met Maria Magdalena en vervolgens met de Emmaüsgangers, gevolgd door de wonderbaarlijke visvangst (we kunnen nog net een boot op het meer en een figuur op de oever ontwaren). En misschien gaat het verhaal van daar nog wel verder naar Samaria en de einden van de aarde.

Het schilderij staat bol van de energie met een overvloed aan figuren en details. Het licht, dat van rechts komt, waarborgt de eenheid. Het verhaal begint links in het donker en beweegt zich vervolgens in de richting van het licht naar de zonopkomst op Paasmorgen – het begin van niet alleen een nieuwe dag maar van een nieuw tijdperk voor de hele wereld. Het werk wordt bovendien bijeengehouden door de stad Jeruzalem, hier afgebeeld als een karakteristieke middeleeuwse Vlaamse ommuurde stad, eerder romaans dan gotisch om zo wellicht het historische karakter van de gebeurtenissen te benadrukken.

Tommaso Portinari, een Italiaanse bankier die in Brugge woonde, en zijn vrouw Maria Baroncelli gaven de opdracht voor dit schilderij. We zien hen in de benedenhoeken knielen. De Portinarifamilie had haar eigen kapel in de St. Jacobskerk in Brugge en het zou kunnen dat het schilderij daar eerst heeft gehangen. Maar ze moeten het op een zeker moment naar Italië meegenomen hebben, want de eerste vermelding van het schilderij in 1550 plaatst het werk in de collectie van Cosimo I van Florence.

Wat mij raakt is dat het werk het hele paasverhaal vertelt, anders dan de meeste passie- en paasschilderijen die inzoomen op één detail. Het maakt duidelijk dat het gaat om het geheel van het paasverhaal. De kruisscène zonder de opstanding zou tragisch zijn, maar als onderdeel van een verhaal dat begint met de Koning die op een nederige ezel zijn hoofdstad binnenrijdt en eindigt met de triomf van zijn opstanding, schenkt de kruisiging ons hoop.

Het tafereel met de doornenkroon alleen is wreed, maar in de context van het hele verhaal is het zeer betekenisvol, want Jezus is echt de Koning en dit is hoe hij regeert, en dit is waarom ze van hem af wilden.

Petrus’ verloochening van Jezus en het kraaien van de haan (die in een nis staat boven de plaats waar de gearresteerde Jezus de stad weer wordt binnengebracht) op zichzelf zouden een blijvende schande voor hem betekenen. Maar in de context van de rest van de taferelen worden ze juist een baken van hoop, omdat ze aangeven dat ieder van ons vergeven kan worden door wat Jezus voor ons heeft gedaan aan het kruis. Want daar is Petrus weer – met enige verbeeldingskracht tenminste – in de boot rechtsboven, waaruit hij in het water springt om snel bij Jezus te komen die hem zijn waarde en roeping zal teruggeven.

De samenhang en eenheid van het verhaal is van vitaal belang voor de hoop en vreugde die ervan uitgaan. En dit schilderij vertelt ons dit verhaal in overtuigende en schone eenvoud.

*******

Hans Memling: Taferelen uit de passie van Christus, 1470-71, olieverf op paneel, 56.7 x 92.2 cm. Galleria Sabauda, Turijn.

Hans Memling werd rond 1440 in Seligenstadt nabij Frankfurt-am-Main geboren. Hij studeerde in Keulen en daarna in Vlaanderen bij Rogier van der Weyden (1399-1464). Hij bleef in de Zuidelijke Nederlanden wonen, waar hij veel succes als schilder genoot en opdrachten ontving voor zo’n 30 altaarstukken, andere religieuze werken en meer dan 30 portretten. Rond 1480 schilderde hij een tweede verhalend werk over De komst en triomf van Christus, dat zich nu in de Alte Pinakotek in München bevindt. Hij stierf in 1494 in Brugge.  

Nigel Halliday is freelance schrijver, kunstgeschiedenisdocent en een van de voorgangers van Hope Church, Greatham, Engeland. Zie www.nigelhalliday.org.  

ArtWay beeldmeditatie 9 april 2017