Gogh, Vincent van - BM - Fons Litjens

Op 1 mei 1890 schrijft Vincent van Gogh vanuit Saint-Rémy-de-Provence een brief (brief 865) aan zijn broer Theo, waarin hij hem bedankt voor een aantal reproducties die zijn broer hem heeft opgestuurd. Een van de platen is een ets die Rembrandt maakte van de opwekking van Lazarus (Johannes 11). In een brief van een dag later ‘krabbelt’ Vincent een schetsje van het schilderij dat hij gemaakt heeft op basis van deze ets. Hij schrijft er het volgende over:

'Hiertegenover heb ik een schets gekrabbeld naar een schilderij dat ik heb gemaakt van drie figuren die op de achtergrond van de ets van Lazarus zijn. De dode en zijn twee zusters. De grot en het lijk zijn violet, geel, wit. De vrouw die de doek van het gezicht van de opgewekte neemt heeft een groene jurk en oranje haren; de andere heeft een zwart kapsel en gestreepte kleding. Groen en roze. Erachter een landschap, blauwe heuvels, een gele opgaande zon. De combinatie van kleuren zou dus uit zichzelf moeten spreken over hetzelfde als uitgedrukt door het clair-obscur van de ets.' (brief 866)

Wanneer we ets en schilderij met elkaar vergelijken, zien we dat Van Gogh Jezus en een tiental toeschouwers weglaat. Hij concentreert zich op Lazarus en zijn twee zusters. Een hoek van de dekplaat van het graf, waarop Jezus staat bij Rembrandt, is bij van Gogh nog net zichtbaar. Op de achtergrond voegt hij heuvels en een opgaande zon toe.

In het centrum van het schilderij, in de rotsopening, zit een van de zusters van Lazarus op haar knieën. Is het Maria, die met haar haren de voeten van de Heer had afgedroogd, of is het Marta? Zij buigt zich voorover en kijkt naar haar broer. Met haar handen maakt zij een dramatisch gebaar. In haar rechterhand houdt zij een witte doek, die zij blijkbaar van het gezicht van de dode heeft afgehaald. Met haar wapperende oranje haren maakt zij een verwarde en verbijsterde indruk. Haar zuster staat meer in de schaduw en met haar zwarte haren en donkerder kleding ziet zij er enigszins verkrampt uit.

Welk moment in het verhaal van Johannes is hier verbeeld? Het is de eerste reactie van Lazarus op de oproep van Jezus om naar buiten te komen. Deze reactie noch de reactie van de zusters op de opwekking wordt door Johannes beschreven. De enige twee emoties die Johannes wel vermeldt zijn het verdriet van Maria en Marta en hun boosheid dat Jezus niet eerder naar hen toe is gekomen. Ook vermeldt Johannes niet dat een van de zuster de doek van Lazarus’ gezicht heeft afgehaald. Integendeel, hij vertelt dat Lazarus met een zweetdoek om zijn gezicht naar buiten kwam. Waarom bevindt de arm met de doek zich precies in het centrum?

Het schilderij focust helemaal op de relatie tussen Lazarus en zijn twee zusters en vooral op de emotionele reactie van een van hen. Zij is het ook die de doek van zijn gezicht haalt, zodat hij het licht weer kan zien.

Linksonder komt Lazarus voorzichtig overeind. Hij kijkt verdwaasd uit zijn ogen. Lazarus heeft een rossige baard en dat heeft sommige kunsthistorici ertoe gebracht om in het gezicht van Lazarus een zelfportret van Vincent van Gogh te zien. De schilder heeft zich in dat geval geïdentificeerd met de man die door Jezus weer tot leven geroepen werd. Er zijn voor deze interpretatie aanknopingspunten in de biografie van de schilder. Begin mei 1890 is Vincent vastbesloten het gesticht voor geesteszieken in Saint-Rémy-de-Provence, waar hij zich een jaar eerder vrijwillig liet opnemen, te verlaten. In een brief aan zijn broer Theo van 4 mei schrijft hij: De omgeving hier begint onnoemelijk op me te drukken – mijn hemel, ik heb meer dan een jaar geduld gehad, ik moet hier weg, ik ga hier dood van verveling en verdriet. De schilder hoopt weer naar het volle leven terug te keren door de instelling te verlaten. Het eerste wat hij daarna zal doen is een reis naar Parijs, de lichtstad, maken.

In de ets van Rembrandt speelt het licht een belangrijke rol. De bron van het licht lijkt Lazarus te zijn die voorzichtig overeind komt. Het licht dat van hem uitgaat verlicht zijn hele omgeving en valt op Jezus en alle andere omstanders. In het schilderij van Van Gogh is de zon de bron van het licht en is Lazarus omgeven door een aureool van een goudgeel licht.