Fra Bartelommeo - BM - Marianne Wilts

Fra Bartolommeo: Padre Eterno

Eeuwige liefde

door Marianne Wilts

‘God de Vader en de heiligen op een groot altaarstuk schilderen,’ zo luidt de opdracht die Fra Bartolommeo (1473-1517) in 1507 krijgt. Hij reist naar Venetië om voor het Dominicanerklooster San Pietro Martire op Murano een grote voorstelling met God de Vader en de heiligen Maria Magdalena en Catherina van Siena te maken. Dit imposante altaarstuk is een van de pareltjes die Italië nooit eerder hebben verlaten. Nu is het in Rotterdam te zien.

Fra Bartolommeo geeft dit indrukwekkende werk de veelzeggende titel Padre Eterno (Eeuwige Vader). In de hand van God schildert hij het boek met de tekens 'Α' en 'Ω’, de eerste (Alpha) en de laatste (Omega) letters van het Griekse alfabet. Wat wil deze aanduiding ons vertellen? In Openbaringen wordt dit symbool voor God als Vader in eeuwigheid gebruikt.

God wordt in de Bijbel als vader aan ons bekend gemaakt, bijvoorbeeld in Johannes 14:9: ‘Wie Mij heeft gezien, heeft de Vader gezien.’ Hoe is het om een liefhebbende vader te hebben, die altijd en onvoorwaardelijk van ons houdt? Door God als vader te erkennen aanvaarden we onszelf als ‘geliefd kind’. Leven als een kind in een sfeer van liefde maakt ruimte voor levensvrijheid. God de Vader, de Alfa en Omega, is altijd en eeuwig present, vanaf de eerste beginselen van ons leven tot in het leven na de dood.   

Als je dichtbij het werk staat, zie je dat de serene Maria Magdalena en Catherina van Siena in hun gesprek met God de Vader gouden woorden spreken. De teksten die Fra Bartolommeo naast hen in goud schildert, spreken over Gods eeuwige liefde en bescherming vanuit de hemel. Ook de engelenkopjes in de wolken dragen bij aan dit gesprek. Op de banner gedragen door de putto midden onder God de Vader wordt ‘eeuwige liefde aan de mensen’ verklaard. Op het hoofd van de putto rust als een zegen de voet van God de Vader. Dit detail maakt iets duidelijk over de verbinding tussen God en mensen. Het lijkt wel alsof God de Vader voortdurend het ‘gaspedaal van de liefde’ ingedrukt houdt. Zo vertelt het doek ons over de eeuwige verbinding tussen God en mens, verbeeld in gouden woorden.

Maria Magdalena en Catharina van Siena zijn de twee heilige vrouwen die knielend afgebeeld staan onder God de Vader. Links op de afbeelding Maria Magdalena, zij is de vrouw die luisterend aan Jezus voeten zit, terwijl Marta in de keuken werkt en zich bij Jezus beklaagt. Jezus antwoordt dat Maria het beste deel gekozen heeft. Zij is ook de vrouw die Jezus ontmoet op de ochtend van de verrijzenis. Het schijnt dat de Dominicanen ten tijde van hervorming of vernieuwing hun toevlucht nemen tot Maria Magdalena. Zij wordt als een vooraanstaande getuige van Christus gezien.

Maria Magdalena wordt in de middeleeuwse christelijke traditie vaak afgebeeld in een groene mantel, tijdens de Renaissance vaker in donkerblauw en rood. Donkerblauw (coeruleus), meestal gemaakt van lapis lazuli, een kostbare kleur die symbool staat voor nederigheid, terwijl rood traditioneel de kleur is van het geloof. Maria Magdalena is ook herkenbaar aan haar gebruikelijke symbool: de albasten kruik (met balsemolie) met balsem die ze gebruikt om de voeten van Jezus te zalven. Bovendien wordt ze vaak afgebeeld met Dominicus en later met Thomas van Aquino en Catharina van Siena.

Rechts op de afbeelding zien we de witgesluierde non Catharina van Siena (1347-1380). Zij is op jonge leeftijd al gegrepen door de Jezusdevotie. Zijn lijden wordt de leidraad in haar leven, wat maakt dat ze op jonge leeftijd toetreedt tot de orde van de Heilige Dominicus. Ze wordt bella compagnia genoemd, omdat ze voedsel en kleding verzamelt voor de allerarmsten. Bovendien bezoekt ze gevangenen en verpleegt ze lijders aan besmettelijke zieken. Verder zoekt zij contact met hoogwaardigheidsbekleders, correspondeert ze met mensen uit alle rangen en standen en beweegt zich op kerkelijk diplomatiek vlak. In 1378 schrijft zij het boek Dialoog van de goddelijke voorzienigheid, waarvan de aanleiding een visioen is. In beeldende taal schrijft zij over het zoeken naar waarheid, Christus' mededogen met de wereld en het volbrengen van Gods voorzienigheid. Zij overlijdt op jonge leeftijd (33 jaar) en wordt gezien als beschermheilige van de stad Siena. In 1431 verklaart Paus Pius II haar heilig.

Deze twee vrouwen vormen een terugkerend thema tijdens de middeleeuwen en vroege Renaissance. In dit schilderij lijkt Fra Bartolommeo de twee vrouwelijke heiligen uit te beelden als degenen die voorbede voor ons doen. De verbinding tussen God en mensen geeft hij weer door de blik van Maria Magdalena op het aardse leven te richten. Daarentegen richt Catharina van Siena haar blik op de hemel, op God de Vader. Uit de houding van deze vrouwelijke heiligen spreekt een verbindende beweging tussen God en mensen.

*******

Fra Bartolommeo: Padre Eterno God de Vader met Maria Magdalena en Catherina van Siena, 1509, tempera op doek, 365 x 238 cm. Lucca, Museo Nazionale di Villa Guinigi.

Agenda Actueel - De tentoonstelling Fra Bartolommeo, de goddelijke renaissance is te zien tot 15 januari 2017 in museum Boymans Beuningen te Rotterdam. http://www.frabartolommeoinboijmans.nl   

Fra Bartolommeo (1473-1517) behoort tot de vier meesters van de hoog-renaissance, ook al is hij niet zo bekend. Hij blijft alleen achter in Florence, als Leonardo da Vinci, Michelangelo en Rafaël besluiten om Florence te verruilen voor Rome en Milaan. Binnen de muren van het San Marco-klooster maakt de Dominicaner monnik immense altaarstukken, panelen met tientallen voorstudies in krijt, voor verschillende opdrachtgevers. Fra Barolommeo heet eigenlijk Baccio della Porta, (Bartje van der Poort), zoon van Paolo del Fattorino. Hij is geboren vlakbij de Porto Romanao in Florence. Zijn jonge leven brengt hij door in Florence. Savonarola, de prior van het Dominicanerklooster, is fel tegen de immoraliteit van de burgers, de uitingen daarvan in de beeldende kunst en de levenswijze van de Paus. Hij pleit voor kunst als een directe visuele illustratie van de Bijbel, om degenen die niet in staat om de Bijbel te lezen op te voeden. In 1494 wordt de familie de Medici Florence uitgedreven. Savonarola maakt gebruik van dat machtsvacuüm en doet er alles aan om de democratische regering van de stad Florence in eer te herstellen. In 1498 stelt hij de verbranding van de ijdelheden in, ook Fra Bartolommeo neemt daar deel aan. Kort daarna schildert hij een portret van Fra Savonarola. Ondanks dat Savonarola zich steeds meer ontwikkelt tot een monster, blijft Fra Bartolommeo achter hem staan totdat in 1498 in het klooster Sant Marco een aanval plaatsvindt op Savonarola. Hij wordt opgepakt en op de brandstapel verbrand. Fra Bartolomeo blijkt geen echte held, want als kleine man verstopt hij zich in een cel binnen het klooster San Marco. Zijn angst uit zich in zijn uitspraak: ‘Als ik deze aanval overleef, sluit ik me aan bij deze orde.’ In 1504 wordt voor het klooster San Marco een nieuwe prior benoemd: Fra Sante Pagnini. Hij kent Fra Bartolommeo en vraagt hem leiding te geven aan het schildersatelier van het klooster San Marco. Hij blaast binnen het klooster de schilderkunst nieuw leven in. In deze periode maakt hij enorm grote werken met bijbelse thema’s in opdracht van het Franse hof. In zijn schilderkunst laat hij zich inspireren door kunstenaars van vorige generaties zoals Fra Angelico (bekend van de fresco’s in San Marco, Florence). Maar ook tijdgenoten als Leonardo da Vinci en Pietro Perugino hebben zijn aandacht. In die periode vertrekken zijn goede vrienden Rafaël, Michelangelo en Leonardo da Vinci in opdracht van de Paus uit Florence naar Rome en Milaan. In Florence is het stil als Fra Bartolommeo de enige nog overgebleven gerenommeerde kunstenaar is. Hij reist ook naar Rome, op zoek naar nieuwe opdrachten en ook om de nieuwe werken van Rafaël en Michelangelo in het Vaticaan te bekijken. Fra Bartolommeo’s schilderijen kenmerken zich door de heldere en harmonieuze composities, met massieve, sculpturale figuren in zware gewaden, in waardige houdingen en harmonieuze rust. Na zijn bezoek aan Venetië (1508) worden de kleuren helderder en de serene sfeer van de Venetiaanse schilderkunst herkenbaar.

Marianne Wilts is als beeldend kunstenaar geboeid door kunst en cultuur. Na de kunstacademie heeft zij haar studie vervolgd met Kunstgeschiedenis aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Als docent geeft zij les aan groepen van drie tot drieëntachtig jarigen. Zij is actief binnen kunsteducatie en coacht leerkrachten binnen het kunstvakonderwijs. Ook geeft zij lezingen kunstgeschiedenis, organiseert kunstexcursies en werkt met groepen volgens de methode Visual Thinking Strategie (VTS).

Haar beeldend werk begint met de fascinatie voor mens en natuur, een dagelijkse beleving dichtbij huis en verder weg. Regelmatig werkt zij in Uganda, waar de veelkleurigheid van mens en natuur de verbeelding prikkelt en zij tevens een kunstproject voor ex-kindsoldaten en ex-straatkinderen heeft opgezet. ‘Kunst is een ontdekkingsreis van ideeën; als een reiziger ben ik onderweg en ontdek steeds meer.’

ArtWay beeldmeditatie 20 november 2016