Rainer, Arnulf - BM - Kick Bras

Arnulf Rainer: Van Gogh als zigeunerkoning

Een gemankeerde heilige

door Kick Bras

De Oostenrijkse kunstenaar Arnulf Rainer (geb. 1929) is bekend om zijn Übermalungen. Hij neemt een afbeelding van een schilderij en bewerkt die met potlood, vetkrijt, inkt en olieverf. Er ontstaan daardoor vervormingen en verhullingen in het beeld. Zo heeft hij ook zelfportretten van Vincent van Gogh bewerkt. Het is niet duidelijk wat hij daarmee wil uitdrukken. De zo ontstane beelden krijgen geen eenduidige betekenis. Soms geeft hij wel namen aan deze werken, maar ook die zijn vaak raadselachtig. Zelf heeft hij opgemerkt dat het hem gaat om het prikkelen en verontrusten van de toeschouwers, om het aangeven van spanningen. Maar ook heeft deze ‘grappenmakerij’ (zoals hij zelf zegt) een stimulerende en verfrissende werking op zijn eigen geest. Het gaat hem erom, in zijn woorden, om ‘mijzelf samen te rapen, mijzelf samen te kleven.’

Zelf werd ik getroffen door bovenstaand werk: Van Gogh als zigeunerkoning. Rainer gebruike daarvoor een afbeelding van een van Van Goghs zelfportretten. En wel dat portret dat op de omslag stond van een boek waardoor hij als jonge man kennis maakte met Van Gogh als mens en schilder. Hij schrijft daarover: ‘Van Gogh is voor mij toen een tijdlang een soort heilige geworden. Ik werd niet zozeer beïnvloed door zijn schilderkunst, maar door het geniale kunstenaarstype dat hij vertegenwoordigde.’ Zo heeft hij Van Gogh dan ook omgevormd: tot een heilige. De aureool achter zijn hoofd maakt dat duidelijk. Maar hij heeft het gezicht ondergedompeld in misère. De wallen onder de ogen zijn sterk uitvergroot, evenals de lijnen boven de neus. De zwarte, donkere contouren rond het hoofd contrasteren sterk met het licht van de aureool. Als dit een heilige is, dan wel een gemankeerde heilige.  Die spanning en innerlijke tegenspraak komt terug in de titel: Van Gogh als Zigeunerkönig.

Zigeuners behoren tot een volk dat in Europa vaak veracht en vervolgd is en dat zeker in Oost-Europa leeft aan de marge van de samenleving. Maar een zigeunerkoning is toch ook iemand van gewicht en gezag. Zo iemand is blijkbaar Van Gogh in de ogen van Rainer: een gemankeerde heilige, een sjofele koning. Door deze contrastfiguur te creëren wordt ons een spiegel voorgehouden: ben ook jij niet een gemankeerde heilige? Een mens met een gezicht waar – zoals Vincent het graag zelf uitdrukte – het leven overheen gegaan is? Een mens van wie de ziel geschonden is? Maar die niettemin, en juist zo, begeleid wordt door licht, goddelijk licht? 

Nu we dicht staan bij het herdenkingsjaar van 500 jaar Reformatie, moet ik denken aan de paradoxale uitdrukking van Luther: ‘Tegelijkertijd zondaar en rechtvaardige.’ Paradoxale werkelijkheid: ‘Als ik zwak ben, dan ben ik machtig,’ zei Paulus, ‘want de kracht wordt alleen in zwakheid volbracht.’  

*******

Arnulf Rainer: Van Gogh als zigeunerkoning (Van Gogh serie), 1977, mixed media op foto, 60,5 x 48,2 cm.

Arnulf Rainer (Baden, Oostenrijk, 1929) werd aanvankelijk beïnvloed door het surrealisme. Toen hij kennis maakte met de l'art informel, ontstonden er voor het eerst abstracte vormen in zijn werk. Vanwege geldgebrek begon hij over het werk van anderen heen te schilderen. Hieruit ontstonden de 'Reduktionen', een serie werken bestaande uit monochrome zwarte vlakken met geometrisch afgebakende stukken wit, de eerste Übermalungen. In 1953 ontmoette hij in Wenen Otto Mauer, een priester die het jaar daarna Galerie St. Stephan oprichtte en een belangrijke inspirator voor hem werd. Rainer experimenteerde in de jaren ’60 met verschillende soorten frames, rond, rechthoekig, maar ook kruisvormig. Daarnaast begon hij te schilderen onder invloed van drugs en alcohol en werkte hij samen met mensen met een geestelijke beperking. Hierdoor geïnspireerd maakte hij foto's van zichzelf in een fotoautomaat op een station. Daarin experimenteerde hij met zijn mimiek in de vorm van grimassen, die hij vervolgens bewerkte met oliepastel, de 'Face Farces'. Rainers werk werd over de hele wereld in toonaangevende musea geëxposeerd en was vertegenwoordigd op de 11de São Paulo Art Biennial, Documenta 5 (1972), 6 (1977) en 7 (1982) en de Biennale van Venetië (1978). (Bron: http://www.arnulf-rainer-museum.at/en/arnulf-rainer/)

Kick Bras is emeritus predikant, voorzitter van de Stichting Oecumenische Spiritualiteit, betrokken bij Vacare, platform voor meditatief leven, en auteur van boeken op het terrein van spiritualiteit en mystiek. Zie www.kickbras.nl.

ArtWay beeldmeditatie 11 september 2016