Kapoor, Anish - BM - Nigel Halliday

Anish Kapoor: Tall Tree and the Eye

De lichtheid van het bestaan

door Nigel Halliday

Anish Kapoor is een van de toongevende talenten in de Britse conceptuele kunst. Het werk van sommige van deze kunstenaars kan een gelikte of een lege en oppervlakkige indruk maken, maar Kapoor combineert diepzinnigheid, creativiteit en een traditioneel respect voor schoonheid, ook al resulteert dit in on-traditionele vormen.

Steve Turner zegt in zijn boek Imagine dat als christenen zich constructief met kunst willen bezighouden niet de smalle vraag ‘of het christelijk is’ voorop moet staan, maar de bredere vraag of iets een goed kunstwerk is. Bij de Kapoor-expositie van 2009 in de Royal Academy in Londen was sterk en doeltreffend werk te zien, waar je onwillekeurig bewondering voor hebt, ook al denk je zelf anders over de werkelijkheid en wat daarbovenuit gaat.

Kapoors vorming als kunstenaar vond plaats te midden van een interessant scala van invloeden. Hij is geboren en opgegroeid in India. Zijn vader kwam uit de Punjab en zijn moeder uit een Joods-Iraakse familie die naar India verhuisde toen zij nog klein was. Als tiener was Kapoor een tijdlang in Israël en daarna ging hij naar een Britse kunstacademie.

Maar het werk van Kapoor gaat niet over zijn etnische achtergrond. Het lijkt echter wel doortrokken van een manier van denken die door het boeddhisme is beïnvloed. Bij de tentoonstelling werd de bezoeker op het voorplein begroet door Tall Tree and the Eye: een mooie, torenhoge rangschikking van grote zilveren glimmende bollen, zodanig geplaatst dat ze minimaal fysiek contact met elkaar hebben en omhoog lijken te zweven. De bezoeker en omgeving worden door de bollen met scherpte gereflecteerd, maar ook met een gewichtloosheid die aan ‘de lichtheid van het bestaan’ doet denken.

Binnen in de eerste zaal is When I am pregnant een grote bult op de muur, die zo subtiel naar voren komt dat hij eerst niet opvalt. Dit lijkt te verwijzen naar het boeddhistische idee van het zijn dat naadloos in het niets opgaat. Yellow, een enorm grote constructie in de volgende zaal, lijkt over een soortgelijk thema te gaan. Verzonken in de wand speelt het met zijn en niet-zijn door massiviteit onmerkbaar te laten oplossen in de ruimte. De onzichtbare overgang is een teken van ware creativiteit en groot vakmanschap.

Anish Kapoor: Yellow

In de hoofdzaal nodigt een reeks lachspiegels de bezoeker uit om te mediteren over de verschillende manieren waarop we de wereld waarnemen. Het is zowel leuk als interessant om naar zo’n spiegel toe te lopen, een vertekend beeld te krijgen van jezelf en plotseling jezelf te zien zoals je werkelijk bent.

Het meest in het oog springende werk is een zelfgemaakt kanon dat iedere twintig minuten een projectiel van twintig pond rode was door een deur naar de muur daarachter schiet. Dit is een van de werken die in de loop van de expositie veranderen: de rode smurrie hoopt zich in de achterliggende ruimte steeds verder op en loopt over de vloer terug de zaal in.

Anish Kapoor: Shooting into the Corner

Te oordelen naar de reacties van het publiek ervaart men dit als een stukje komedie dat bestaat uit spanning gevolgd door ontspanning en gelach. Maar het werk en zeker het strakke gezicht van de medewerker die het kanon telkens laadt en afvuurt alsof het een religieuze plechtigheid betreft, suggereert niets minder dan diepe ernst. De man heeft duidelijk instructie om geen contact met het publiek te maken of zelfs maar te laten blijken dat hij iemand ziet. Hij vermijdt oogcontact en houdt zich doof voor iedere vraag. Hij laadt het kanon met de plechtige doelgerichtheid van iemand die voorbereidingen treft voor de eucharistie. Vervolgens staat hij in volmaakte contemplatieve rust te wachten tot de luchtdruk op peil is om dan met één resolute beweging de hendel over te halen, zodat het projectiel wegvliegt.

Kapoor zegt dat hij geïnteresseerd is in de toevallige effecten van deze procedure. Waarschijnlijk geeft dit werk voor hem een postmodern verlies van vertrouwen in rationaliteit en menselijke controle weer: dat er krachten in de wereld zijn die ons voorspellend vermogen ver te boven gaan, dat we er vol ontzag en verwondering naar kijken en er op de een of andere manier betekenis in vinden.

Een oudere generatie christenen zou in opstand zijn gekomen tegen zo’n omarming van het toeval en afwijzing van rationele beheersing. Maar terwijl ik toekeek vroeg ik me af of dit werk misschien wel beter bij een bijbelse wereldbeschouwing aansluit dan de bedoeling was. Het laat niet zien dat het leven toevallig en betekenisloos is, want de onderdelen – het bouwen van dat kanon, het richten, het inzetten van samengeperste lucht om het projectiel in beweging te brengen – getuigen duidelijk van rationaliteit en beheersing. De ongecontroleerde effecten drukken echter even sterk uit dat het effect van ons handelen onvoorspelbaar is.

Ik waardeer dat Kapoor zo duidelijk op echte vragen probeert in te gaan, dat hij driedimensionaal vorm geeft aan een ervaring die veel mensen delen: dat ze geen greep op de werkelijkheid meer hebben en niet eens meer zeker weten of ze zichzelf wel goed begrijpen.

En omdat Kapoor een serieuze kunstenaar is die nadenkt over de menselijke conditie, is er veel goeds in zijn werk te vinden waar christenen zich constructief mee kunnen bezighouden.

*******

Anish Kapoor, Tall Tree and the Eye, 2009, sculptuur, roestvrij staal en koolstofstaal, 4.4 x 13 x 4.4 m. Bilbao Museo Guggenheim in Spanje.

Anish Kapoor, Yellow, 1999, glasvezel en pigment, 6 x 6 x 3 m. (onderdeel van Kapoors Void serie).

Anish Kapoor, Shooting into the Corner, 2008-09. Mixed media, variabele afmetingen. MAK, Wenen, Österreichisches Museum fur Angewandte Kunst/Gegenwartskunst. In 2009 geïnstalleerd in de Royal Academy of Arts, Londen.

Anish Kapoor (b. 1954 in Mumbai, India) is een Britse beeldhouwer. Hij is geboren in Bombay, India, waar hij onderwezen werd op de prestigieuze Doon School in Dehra Dun. In 1972 emigreerde hij naar Engeland, waar hij nog steeds woont. Anish Kapoor studeerde achtereenvolgens aan het Hornsey College of Art en de Chelsea School of Art and Design. Hij kreeg wereldwijde bekendheid tijdens de Biënnale van Venetië van 1990. Tegenwoordig werkt hij in Londen maar bezoekt India regelmatig. Zijn werk wordt door zowel de westerse als de oosterse cultuur beïnvloed. Andrea Mantegna, Joseph Beuys, Barnett Newman en Yves Klein zijn inspiratiebronnen voor hem. In 1991 werd hij beloond met de Turner Prize. Anish Kapoor is inmiddels internationaal een van de meest gevraagde kunstenaars.

Nigel Halliday is freelance kunsthistoricus, spreker en docent. Hij studeerde kunstgeschiedenis in Cambridge en aan het het Courtauld Institute in Londen. Hij doceert de complete canon van westerse kunst vanaf Giotto, maar zijn speciale belangstelling gaat uit naar negentiende- en twintigste-eeuwse kunst. Hij heeft onderzoek gedaan naar Michelangelo en Rembrandt, in het bijzonder naar de invloed van het protestants geloof op hun werk. Hij is research fellow van het Kirby Laing Centre for Public Theology in Cambridge.

Deze meditatie is een bewerking van een tentoonstellingsrecensie.

ArtWay beeldmeditatie 16 juli 2023