Nussbaum, Felix - BM - Albert Hengelaar

Felix Nussbaum: twee zelfportretten

De achterkant van Anne Franks verhaal

door Albert Hengelaar

Vorig jaar tijdens de herdenking van de Tweede Wereldoorlog kwam ik in gesprek met iemand die onder een dictatuur had geleefd over de invloed van de levensverhalen van mensen die de gruwelijkheden van de oorlog zelf moesten ondergaan. Het verhaal van Anne Frank kwam meteen bij ons op. De intense menselijkheid ervan overstijgt alle oppervlakkigheid. Althans, dat is wat je hoopt als je zoals ik werkzaam bent in de mensenrechten. Mijn gesprekspartner, die dictatuur aan den lijve had ondervonden, was duidelijk minder optimistisch. Begrijpen we wel echt wat deze mensen willen communiceren?

Beeldtaal kan hier helpen. Er is een kunstenaar die je kunt zien als een visuele tegenhanger van Anne Frank: Felix Nussbaum, die de mens uitbeeldde die wordt blootgesteld aan de Shoah. Net als Anne Frank had hij een paar engelen die zijn ongewenste kunst hebben gered; 400 van zijn 456 schilderijen zijn bewaard gebleven. Er is hiervoor een speciaal museum geopend in zijn geboorteplaats Osnabrück, Duitsland, midden in het gebied waar het kwaad in al zijn lelijke hevigheid om zich heen greep.

Twee zelfportretten brengen de oorlog dichtbij. In de eerste (zie hierboven) schildert Nussbaum zichzelf met zijn verplichte identiteitskaart en Davidsster. De muur achter hem sluit hem van de buitenwereld af, tenminste fysiek. De identiteitskaart van zijn verbanningsoord Brussel en de Davidsster isoleren hem nog meer. De hoofdpersoon houdt zijn jas dicht in een gebaar van zelfbescherming. De historicus Geert Mak noemt dit schilderij ‘een daad van protest’. Maar dat is het niet alleen. Het doek informeert ons ook over de wrange deskundigheid van de mens om slachtoffers in een isolement te drijven. We zien een dode boom achter de muur. Die van Golgotha was niet de laatste. De angstige blik van de kunstenaar is op ons gericht, alsof hij ons een vraag stelt.

Dit komt nog nadrukkelijker naar voren in Nussbaums laatste zelfportret. De kunstenaar beeldt hier het moment uit waarop hij net aan een werk begint. Maar de flessen voor hem hebben etiketten met daarop ‘stemming’, ‘nostalgie’ en ‘lijden’, terwijl op een vierde een waarschuwing voor vergif staat. De datum op de achterkant van het schilderij in het schilderij laat geen twijfel over de tijd waarin we ons bevinden: augustus 1943. Een masker op de achtergrond onderstreept het surrealistische karakter van de situatie. Evenals de pijp, die doet denken aan het beroemde schilderij van Magritte uit 1929: La trahison des images (Het verraad van beelden). De kunstenaar kijkt ons aandachtig aan, hopend op enige zelfreflectie. Een onbedorven menselijke geest, net als Anne Frank.

Wie in Amsterdam het Anne Frank huis passeert, ziet lange rijen bewonderaars wachten op hun beurt om het huis te bezoeken. Dat is niet het geval in Osnabrück, waar de Duitsers Nussbaum een fantastisch museumgebouw gaven, ontworpen door de beroemde architect Daniel Libeskind, vlak naast het voormalige plaatselijke hoofdkwartier van de Nazi’s. Ook in Brussel zijn de vele toeristen niet op zoek naar het huis waar Nussbaum zich verborgen hield en werd verraden. Begrijpen we werkelijk welke boodschap hij aan ons doorgeeft? Felix Nusssbaum en Anne Frank bieden ons ruimschoots de helpende hand om over de verschrikkingen van de oorlog na te denken. Zoals ook andere bedachtzame mensen die ervaring hebben met het juk van de tirannie.

*******

Felix Nussbaum: Zelfportret met Jodenpas, 1943, olieverf op doek, 56 x 49 cm.

Felix Nussbaum: Zelfportret aan de schildersezel, 1943, olieverf op doek, 75 x 55 cm.

Felix Nussbaum (1904-1944) was een Duits-Joodse schilder van het Nieuwe Realisme. Hij werd geboren in Osnabrück, Duitsland als zoon van Rahel en Philipp Nussbaum. Zijn vader moedigde zijn zoon aan zich als kunstenaar te ontwikkelen. Gedurende een stageperiode in Rome in 1933 maakte hij het bezoek van Hitlers minister van propaganda mee, die kunstenaars opriep zich te wijden aan de promotie van het Arische ras. Het drong tot hem door tot welke diepte de duivelse krachten gezonken waren. Zijn partner, de kunstschilder Felka Platek, was ook in Rome. Zij vluchtten samen naar Brussel, waar ze veel meemaakten maar toch ook productieve jaren hadden. In juli 1944, twee maanden voor de bevrijding van Brussel, vonden de Duitsers hen in hun schuilplaats. Beiden werden vermoord in Auschwitz op 9 augustus 1944.

Albert Hengelaar is betrokken bij de vertegenwoordiging van de Wereld Evangelische Alliantie bij de V.N. in Genève. Hij is getrouwd met de hoofdredacteur van ArtWay, Marleen Hengelaar-Rookmaaker.  

ArtWay beeldmeditatie 1 mei 2016