Matteüs 8:23-27 - Schip in de storm - Jan Toorop

Jan Toorop: Heer red ons, wij vergaan

Kunst in het pastoraat bij Jan Toorop

Johan H. Veenhuis

Jezus gaat scheep en zijn discipelen volgen hem, lezen we in Matteüs 8:23-27. Met elkaar gaan zij scheep op een kalme zee. Laten we er maar van uitgaan dat Jezus moe is van de inspannende dag. Hij rust uit op een kussen op het achterschip. Dan plots verandert de kalme zee in een kolkende zee waar zelfs ervaren vissers geen raad mee weten. Jezus slaapt door alles heen. De storm, de hoge golven, hij ligt er niet wakker van. In hun radeloosheid en angst om te verdrinken wekken zijn volgelingen hem: “Heer red ons, wij vergaan.”

Dit beeld heeft de kunstenaar Jan Toorop aangegrepen. In 1912, toen hij dit werk maakte, woonde en werkte hij in de Zeeuwse stad Domburg. Daar maakte hij deel uit van een kunstenaarskolonie, waartoe onder andere Piet Mondriaan en de dichter Bloem behoorden met ieder hun eigen inspiratie. Jan Toorop was gegrepen door deze bijbeltekst en wilde dat uitbeelden. In brieven die hij daarover schreef aan vrienden vertelde hij hoe hij bezig was om golven te tekenen: vellen vol. Dag in dag uit was hij op het strand om te zien hoe hoog de golven wel waren. Zo verbeeldde hij zich hoe het schip met Jezus aan boord bijna verpletterd kon worden door de kracht van de zee. Hij verbeeldde zich ook dat Jezus aan boord was en de discipelen zich niet bewust waren van hun veiligheid door Jezus’ nabijheid.

Wanneer we dit werk bekijken, dan zien we de wanhoop door die uitgestrekte handen. Waar reiken die handen naartoe en waarop is hun vertrouwen? Op Jezus? Op dat moment niet en ze roepen het uit: “Heer red ons, wij vergaan!” In dit kunstwerk zien we hoe Jezus met opgeheven hand de wind gebiedt te gaan liggen. Wat hierbij ook opvalt is de man die met zijn hoofd rust op de schouder van Jezus. Hij heeft het vertrouwen in Jezus niet verloren ondanks alle geweld om hem heen.

Dit kunstwerk is pastoraal gezien een subtiel maar krachtig werk. Mijn ervaring hierbij is dat het mensen in de laatste momenten van hun leven vertrouwen en rust heeft gegeven. En ook degenen die hun dierbare moesten loslaten. Het gaf hun troost en kracht om verder te kunnen leven.

Kunst in het pastoraat. Niet alleen mooie schilderijen zijn hierbij noodzakelijk. Dat is maar betrekkelijk. Voor mensen die niets of weinig met kunst hebben, helpt het niet om daarmee aan te komen. Een voorwerp of een herinnering die hun dierbaar is, kan stervenden helpen de oversteek te maken naar het andere leven. Dat dit werk van Jan Toorop een aantal keren heeft gewerkt in het pastoraat zal de kunstenaar niet hebben bevroed, maar het zou hem goed gedaan hebben.

*******

Johannes Theodorus Toorop: Heer red ons wij vergaan, 1912, tekening aquarel op papier, 20 x 14,5 cm. Dit werk wordt in 2016 opgenomen in de oeuvrecatalogus van Jan Toorop. Het maakt deel uit van een particuliere collectie.

Johannes Theodorus Toorop (1858-1928) werd in Poerworedjo in Nederlands-Indië geboren en overleed in Den Haag. Op jonge leeftijd werd hij door zijn vader naar Nederland gestuurd om hier het middelbaar onderwijs te volgen. Hierna heeft hij één jaar aan de Polytechnische School te Delft gestudeerd. Daarna schreef hij zich in bij de kunstacademie te Amsterdam. In Amsterdam woonde hij in de Frans Halsstraat samen met Jan Veth. Beiden zijn onafscheidelijke vrienden gebleven. Na twee jaar Amsterdam vertrok Toorop naar Brussel voor een verdere opleiding. In deze tijd ontwikkelde hij zich – mede door zijn natuurlijke begaafdheid – tot de kunstenaar die hij zou worden. Met zijn vriendelijkheid en charme wist hij vriendschappen te sluiten die langdurig zouden zijn. Jan Toorop zocht naar nieuwe wegen in de kunst. Zijn voor het oog vlotte manier van werken lijkt voorbij te gaan aan de precisie waar hij voor stond. In zijn laat symbolistische periode heeft Jan Toorop heel bijzondere werken gemaakt. Een aantal is te zien in het Kröller Müller Museum in Otterlo. Het werk dat hier is weergegeven, is ook uit deze periode. Jan Toorop was de voortrekker bij het tot stand komen van de kunstenaarskolonies in Katwijk en Domburg. In deze kunstenaarskolonies werkte hij met kunstschilders als Piet Mondriaan en Ferdinand Hart Nibbrig, maar ook de dichter Bloem maakte deel uit van deze kolonie. Jan Toorop zou ik willen typeren als de vader van de moderne kunstrichtingen in Nederland.

Johan H. Veenhuis heeft pastoraat gestudeerd aan het Evangelisch Luthers Seminarium (UvA). Hij was o.a. bestuurslid van de Stichting Kerkelijk Kunstbezit Nederland (SKKN) en de Raad voor Contact en Overleg Betreffende de Bijbel (RCOB). Hij was werkzaam in het onderzoek en beleid van het vakgebied bosbouw en landschapsbouw. Hij verzamelt kunst van de 19de en begin 20ste eeuw. 

ArtWay beeldmeditatie 8 november 2015