Dürer, Albrecht - BM - James Romaine

Albrecht Dürer: Petrus en Johannes genezen een kreupele

De wet of het evangelie

door James Romaine

De gravure van Dürer verbeeldt een gebeurtenis die beschreven staat in Handelingen 3. Petrus en Johannes ontmoeten een bedelaar bij de tempel. Terwijl hij hem bij de hand neemt, zegt Petrus tegen de verlamde: ‘Zilver en goud bezit ik niet, maar wat ik heb geef ik u; in de naam van Jezus Christus: Wandel!’

Op deze prent staat Petrus met zijn rug naar de kijker. Hij strekt zijn arm uit naar de bedelaar linksonder. Johannes, rechtsachter, en anderen zijn getuige van het gebeuren.

Dürer weet voortreffelijk een gebaar te laden met meerdere betekenissen. Het gebaar waarmee Petrus zijn hand uitstrekt naar de verlamde kan ook betekenen dat hij in discussie is met de man die achter de bedelaar staat. Bij nadere bestudering zien we beide mannen met hun handen gebaren. Hun discussie geeft de tegenstelling weer tussen gehoorzaamheid aan de wet en een geloof dat afhankelijk is van de genade van het evangelie.

Lucas Cranach de Oude: Wet en genade, 1929/30, houtsnede

De tegenstelling tussen wet en genade was een populair thema in de 16e-eeuwse Duitse kunst. De meest bekende voorbeelden hiervan zijn de werken van Lucas Cranach de Oude, waarop hij tot in detail afbeeldt hoe zondaren ofwel naakt de hel worden ingejaagd, achtervolgd door dood en duivel, dan wel worden gewassen in een fontein van bloed ontspringend aan het gekruisigde lichaam van Christus. En hoewel dergelijke afbeeldingen ongetwijfeld diepe indruk hebben gemaakt op de verbeelding van veel gelovige tijdgenoten, heeft hun gebrek aan subtiliteit andere toeschouwers waarschijnlijk eerder afgestompt.

Dürer beschouwde kunst een intellectuele bezigheid en was bevriend met de humanistische geleerde Erasmus. Zou het werk van Cranach Erasmus hebben aangesproken? Om een wat meer verfijnd publiek aan te spreken ontwikkelde Dürer een meer subtiele theologische benadering.

De man met wie Petrus in discussie is houdt een zak met geld vast, waarvan we mogen aannemen dat hij deze in een gebaar van naastenliefde wil weggeven. Zo gehoorzaamt hij de wet. Daarom zit ook de verlamde man bij de poort van de tempel: de wet schrijft het geven van aalmoezen aan de armen voor. De man met de zak met geld stelt dus iemand voor die zijn best doet de wet zo goed mogelijk na te leven. Desondanks bevindt zijn gezicht zich in de schaduw. Petrus staat in het licht. Hij biedt de verlamde een geloof aan dat niet alleen zijn lichaam zal genezen, maar hem ook geestelijk verlossing zal brengen.

De gedachte dat het geven van geld verlossing kan bewerkstelligen was in de tijd van Dürer een belangrijk punt van discussie. Meerdere hervormers, inclusief Erasmus en Luther, hadden kritiek op de verkoop van aflaten door de kerk in Rome. Daarom was Petrus’ boodschap van verlossing als gratis geschenk van God aan allen die geloven een zeer beladen bewering.

Als de afbeelding van Dürer de praktijken van de toenmalige kerk aan de kaak stelde, was het inzetten van Petrus als zijn boodschapper een geraffineerde zet. Petrus werd door het pausdom in Rome beschouwd als de eerste paus en een deel van het geld dat in Duitsland bijeen werd gebracht, was bestemd voor het bouwen van een kerk in Rome gewijd aan de Heilige Petrus. Het feit dat het op deze prent Petrus is die de boodschap van vrije genade brengt, liet Dürers kritiek op het pausdom des te krachtiger klinken.

Ook vandaag is Dürers onderstreping van de kracht van geloof voor ons van belang.

*******

Albrecht Dürer: Petrus en Johannes genezen een kreupele, na 1513, gravure op papier, 11.5 x 7.3 cm. William J. Collins Collection.

Albrecht Dürer (1471-1528) werd door zijn vader opgeleid tot goudsmid. In het atelier van Michael Wolgemut maakte hij vervolgens kennis met de schilder- en prentkunst. Hij sloot zijn opleiding af met een periode van reizen naar Italië, waar hij de vernieuwingen van de renaissance met eigen ogen kon zien. Daarna vestigde hij zich weer in zijn geboortestad Neurenberg en introduceerde hij deze vernieuwingen in het Noorden. Hij schreef bijvoorbeeld over de anatomie van het menselijk lichaam en over de ideale proporties. In de prentkunst speelde Dürer een cruciale rol. Hij ontwikkelde in zijn gravures en houtsneden een verfijnde techniek van kleine streepjes naast elkaar, waarmee hij volumes en grijstinten meesterlijk wist te suggereren. Deze arceertechniek vond overal in Europa navolging. Dürer stelde zich achter Luther en de Reformatie. Om een goed artikel over hem te lezen in het Engels, klik hier.

James Romaine is voorzitter en mede-oprichter van de Association of Scholars of Christianity in the History of Art (ASCHA). 

ArtWay beeldmeditatie 14 februari 2016