Foppa, Vincenzo - BM - Nigel Halliday

Vincenzo Foppa: De aanbidding van de koningen

Komt laten wij aanbidden

door Nigel Halliday

Dit grote schilderij vertelt zijn verhaal met een bescheidenheid en lieflijkheid die past bij het onderwerp. Het tafereel is overbekend: de drie wijzen of – zoals ze in de tijd van Foppa werden gezien – de drie koningen komen het Christuskind bezoeken. Tijdens dit bezoek zien we de menselijke militaire, politieke en financiële macht (in het geval van de koningen) of de macht van de kennis (in het geval van de wijzen) zich buigen voor de voeten van God die mens werd.

De schilder Vincenzo Foppa is in onze tijd niet erg bekend, maar in zijn eigen tijd was hij in Milaan een lokale beroemdheid, totdat hij door Leonardo da Vinci van zijn troon werd gestoten. We zien Foppa hier gebruikmaken van de verworvenheden van de vroege Renaissance, zoals het perspectief en de beheersing van het licht. Hij past een eenvoudig lineair perspectief toe om het oog van de grote figuren op de voorgrond te leiden naar de kleine stad op de achtergrond. Maar ook haalt hij door de krachtige kleuren voorin de voorgrond naar voren en laat hij door zwakkere kleuren achterin Jeruzalem in de verte verdwijnen. Verder geeft hij blijk van de gotische voorliefde voor het detail, die snel verdrongen zou gaan worden door het veralgemeniserende idealisme van de hoge Renaissance. 

De compositie volgt de gebruikelijke aanpak van deze scène: links de os en ezel met boven hen het dak van een stal. De klassieke architectuur ernaast plaatst de gebeurtenissen in de Romeinse periode. De afgebroken boog verwijst naar de oudheid ervan en misschien ook naar het feit dat met Jezus’ geboorte een nieuw tijdperk gaat beginnen.  

Rechtsboven komt een kleine stoet de heuvel afzetten. Dit is waarschijnlijk dezelfde groep als die op de voorgrond: het was in deze tijd nog toegestaan twee verschillende scènes op één afbeelding af te beelden. Dit betekent dat het gezelschap dichterbij komt langs een weg die aan het zicht is onttrokken, totdat hij achter de middelste heuvel weer verschijnt. Samen met de figuren op de voorgrond naderen we vervolgens Jezus en knielen we voor hem neer.   

Maria en Jezus zijn niet in het midden van het werk afgebeeld. Foppa plaatst ze in de linker voorhoek. Als de hoofdpersoon niet in het centrum staat, weet je dat er iets aan de hand is. De kunstenaar geeft hiermee aan dat Jezus zijn eigenlijke plaats in de hemel heeft verlaten om onze menselijkheid aan te nemen. Maar door deze compositie volgt ons oog ook de rij koningen en bedienden, wat het idee van het op weg zijn naar Jezus versterkt.  

Vooraan ligt de eerste koning al op zijn knieën voor Jezus, terwijl de andere twee zich daarop voorbereiden. Een bediende van de achterste koning, die er prachtig uitziet met zijn witte mantel en gouden kraag bezet met juwelen, maakt de sporen van zijn meester los. De koning kijkt ons aan en wijst met zijn vinger de richting aan waarin we zouden moeten kijken: naar de baby die de koning der koningen is.

De volgende koning bevindt zich in het midden van het schilderij. Hij geeft wellicht de centrale boodschap van het schilderij weer: doe als ik. Hij is bezig voor Jezus neer te knielen en opent zijn geschenk om het aan hem aan te bieden.

De derde koning is al geknield. Hij heeft zijn kroon afgedaan; de knecht met de zwarte tuniek houdt hem voor hem vast. Jozef heeft zijn geschenk in ontvangst genomen. De koning pakt Jezus’ voeten voorzichtig vast om ze te kussen.

Op de achtergrond ligt Jeruzalem vredig op de berg, de grote stad waar de koningen begrijpelijkerwijs eerst naar de nieuwgeboren koning gingen zoeken. Maar op de voorgrond zien we de schamele realiteit van de koning die zichzelf vernederde door als een van zijn schepselen te worden, in een stal ter wereld te komen, met een voerbak als zijn wieg en heel gewone mensen als zijn ouders.

En kijk naar Jezus. Kunstenaars hebben er steeds mee geworsteld hoe ze de ware natuur van Jezus kunnen weergeven in afbeeldingen van hem als kind. Hij is God en mens. Maar hoe laat je dit uitkomen? Sommigen geven hem gewoon als een kleine kwetsbare baby weer. Anderen als Foppa geven hem het lichaam van een baby, maar laten hem handelen als een volwassene. Jezus moet hier als kleine baby door zijn moeder ondersteund worden, maar tegelijkertijd opent hij zijn armen om de knielende koning te verwelkomen met een gebaar vol aanvaarding en liefde. Zoals hij later zou zeggen: ‘Iedereen die de Vader mij geeft zal bij mij komen, en wie bij mij komt zal ik niet wegsturen’ (Johannes 6:37). Met Kerst verwelkomen wij het Christuskind. Maar hoeveel te meer verlangt hij ernaar dat wij bij hem komen, zodat hij ons kan verwelkomen en omarmen.

*******

Vincenzo Foppa: De aanbidding van de koningen, c.1500, olieverf op populierenhout, 239 x 211 cm. National Gallery, Londen.

Vincenzo Foppa (c. 1430 – c. 1515) werd dichtbij Brescia geboren in de Republiek van Venetië. Zijn opleiding tot schilder volgde hij waarschijnlijk in Padua, wat de overeenkomsten in zijn werk zou verklaren met dat van Mantegna en Crivelli. Rond 1456 verhuisde hij naar Pavia om voor de Hertog van Milaan te werken. Aldaar werd hij een van de toonaangevende schilders van de regio, totdat Leonardo arriveerde. In 1489 ging hij terug naar Brescia.

Nigel Halliday is freelance schrijver, kunstgeschiedenisdocent en een van de voorgangers van Hope Church, Greatham, Engeland. Zie www.nigelhalliday.org.  

ArtWay beeldmeditatie 13 december 2015