Rembrandt - BM - Marleen Hengelaar-Rookmaaker 3

Arent de Gelder en Rembrandt: Simeon en Hanna

Leven in verwachting

door Marleen Hengelaar-Rookmaaker

Dit schilderij over Simeon is een van de topwerken van de Dordtse schilder Arent de Gelder (1645-1727). Hij staat te boek als de laatste leerling van Rembrandt (1606-1669) en dat is aan zijn impasto stijl met dik opgebrachte verf met klodders en krassen goed te zien. Zijn Rembrandteske manier van werken was voor zijn tijd, die inmiddels meer van classicistische helderheid en lichte kleuren hield, zondermeer ouderwets. Hij was echter een bemiddeld man en hoefde zich daarom niets van de heersende trends aan te trekken. Net als Rembrandt was hij een calvinist. Meer nog dan zijn leermeester beperkte hij zich vrijwel uitsluitend tot bijbelse onderwerpen. Het zijn werken vol devotie, tegelijkertijd ingetogen en expressief.

Op dit werk zijn Simeon, Maria en Jozef en de veertig dagen oude Jezus afgebeeld. De prille ouders zijn naar de tempel in Jeruzalem gekomen om hun eerstgeboren kind in de tempel te presenteren en aan God toe te wijden. Gedreven door de Geest staat Simeon hen al op te wachten. Hij neemt het kind in zijn armen en looft God:

Uw dienaar laat gij, Heer, nu naar uw woord in vrede gaan: mijn ogen hebben thans uw Heil aanschouwd, dat gij voor alle volken hebt bereid; een licht dat voor heidenen straalt, een glorie voor uw volk Israël. (Willibrordvertaling)

We zien de vier hier samen in een intiem moment van lofprijzing en gebed. Simeon kijkt omhoog, terwijl hij God dankt voor het kostbare geschenk in zijn armen. Zijn ogen draaien iets weg, alsof hij al half op weg is naar de hemel. Ook de baby kijkt omhoog. Maria en Jozef houden hun ogen gesloten, terwijl ze zich innerlijk richten op God. Het is een heilig samenzijn, vervuld van eerbied en aanbidding. De schilder maakt bovendien duidelijk dat ook God bij hen is middels de brede lichtbaan die van linksboven op hen neerdaalt. Maar het kind, dit prachtig geschilderde kind, vormt een nog veel sterkere lichtbron, daar hij het Licht van de wereld is dat de duisternis komt verdrijven.

Op deze vroege Rembrandt – hij was 21 toen hij dit schilderde – is ook Hanna aan het tafereel toegevoegd. Ze is een hoogbejaarde vrouw van 84 jaar, die al vroeg in haar leven weduwe was geworden, vertelt de Bijbel ons. Ze verbleef dag en nacht in de tempel, waar ze God diende met vasten en bidden. ‘Toevallig’ komt ze net langslopen en hoort Simeons lofzang en wat hij tegen Maria zegt, namelijk dat Maria als door een zwaard doorstoken zal worden en dat Jezus voor velen een aanstoot zal zijn, die hun ware gezindheid aan het licht zal brengen.  

Simeon, Jozef en Maria knielen voor het kind. Simeon is een en al aandacht voor Maria, buigt zich naar haar toe (het kind glijdt bijna van zijn knie), grijpt haar hand vast, terwijl hij haar vertelt dat haar veel strijd en verdriet te wachten staat. Maria’s ogen vallen haast uit hun kassen. Met grote ronde ogen kijkt ze naar de kleine Jezus. ‘Zijn vader en moeder waren verbaasd over wat er over hem werd gezegd,’ vertelt ons de tekst. Ook Hanna kijkt verwonderd naar het kind. Haar opgeheven handen houden het midden tussen lofprijzing en schrik.

Simeon en Hanna vormden voor Rembrandt een zeer geliefd onderwerp. Hij bracht het op verschillende momenten in zijn leven steeds weer in beeld en was ook toen hij stierf met een schilderij over Simeon bezig. Blijkbaar was hij getroffen door deze twee stokoude mensjes, die zo dicht bij God leefden en Jezus herkenden als de verwachte verlosser. Van Simeon zegt de tekst dat hij vroom en rechtvaardig was en uitzag naar de Messias. Drie keer wordt in deze korte passage de heilige Geest met hem in verband gebracht, die op hem rust, hem aanstuurt en dingen openbaart. Ook Hanna had haar leven geheel en al aan God gewijd. Het heeft hen open en ontvankelijk gemaakt voor Gods handelen. Ook al zijn ze oud, ze hebben hun ogen goed open en zien wat velen niet kunnen zien. Twee mensen die leefden in hoop en verwachting en daarom zomaar een rol kregen toebedeeld in de heilsgeschiedenis.

*******

Arent de Gelder: Het loflied van Simeon, 1700, olieverf op doek, 94,5 x 107,5 cm. Mauritshuis, Den Haag.

Rembrandt van Rijn: De profetie van Simeon aan Maria, 1627, olieverf op paneel, 55 x 44 cm. Kunsthalle, Hamburg.

Arent (Aert) de Gelder (1645-1727) ontving zijn eerste opleiding als kunstenaar van Samuel van Hoogstraten. Vervolgens trok hij naar Amsterdam waar hij van 1661 tot 1663 een opleiding kreeg in het atelier van Rembrandt. Na zijn leertijd keerde De Gelder terug naar Dordrecht. Hij had een expressieve stijl, die hij consequent bleef toepassen, ook toen die manier van werken uit de mode raakte. De Gelders bescheiden familiekapitaal zorgde ervoor dat hij zich niet om de markt hoefde te bekommeren. Hij schilderde bijbelse taferelen en een aantal portretten. In zijn vrije penseelvoering en het gebruik van clair-obscur is de invloed van Rembrandt zichtbaar. De Gelder had wel een voorkeur voor helderder kleuren. Een 22-delige passieserie (1715), die nu verdeeld is over het Amsterdamse Rijksmuseum en Schloss Johannisburg in Aschaffenburg, is wellicht zijn belangrijkste werk.

Rembrandt van Rijn (Leiden, 15 juli 1606 – Amsterdam, 4 oktober 1669) was een Nederlandse kunstschilder, etser en tekenaar. Hij geldt algemeen als een van de grootste schilders en etsers in de Europese kunst, en als de belangrijkste Hollandse meester van de 17e eeuw. Rembrandt vervaardigde in totaal ongeveer driehonderd schilderijen, driehonderd etsen en tweeduizend tekeningen, met als bekendste werk De Nachtwacht (1642). Zijn werk behoort tot de barok en is zichtbaar beïnvloed door het caravaggisme, alhoewel hij nooit in Italië is geweest. Zijn opmerkelijke beheersing van het spel met licht en donker, waarbij hij vaak scherpe contrasten (clair-obscur) gebruikte om zo de toeschouwer de voorstelling binnen te voeren, leidde tot levendige scènes vol dramatiek. Rembrandts repertoire bestond uit onder meer bijbelse taferelen, historiestukken en portretten, waaronder opmerkelijk veel zelfportretten.

Marleen Hengelaar-Rookmaaker is hoofdredacteur van ArtWay.

ArtWay beeldmeditatie 29 november 2015