Blake, William - BM - Bill Cross

William Blake: Dante in aanbidding voor Christus

De verlosser aanschouwen

door William R. Cross

De Engelse romantische schilder, graficus, dichter en mysticus William Blake (1757-1827) schilderde deze opmerkelijke tekening-aquarel aan het eind van zijn leven. Het is een van de 102 tekeningen die hij maakte als voorstudie voor een serie gravures, waarmee hij Dante’s Divina Commedia wilde illustreren.

We zien hier Dante in knielende houding op het hoogtepunt van het derde deel dat zich in de hemel (Paradiso) afspeelt, zelf de climax van de Goddelijke komedie. De dichter ligt in vervoering en aanbidding op zijn knieën voor de opgestane Heer, die daar vol kracht en leven staat tussen de wolken, vlammen en bliksemschichten. Christus neemt echter ook de kruishouding van zijn dood aan.

Hier is de tekst die de schilder inspireerde (Zang XIV, regels 97-111, vertaling van Christinus Kops, 1930):

Gelijk van kleiner en van groter sterren
de Melkweg schittert tussen ’s werelds polen
in schoonheid die der wijzen twijfel wekte,

zó, rijk aan sterren, vormden beide stralen
op ’t hart van Mars het eerbiedwaardig Teken
zoals quadranten in ’n cirkel maken.

Hier zwicht de fantasie voor mijn geheugen
want op de gouden kruisboom straalde Kristus
veel schoner dan ’k in beelden uit kan drukken.

Maar wie z’n kruis opneemt om Hem te volgen,
zal ’t mij vergeven, als mijn lippen zwijgen,
ziet hij daar zelf eens Kristus in Zijn luister.

Langs de armen en van boven naar beneden
bewogen lichten zich, die helder blonken,
wanneer ze elkaar ontmoetten en weer scheidden.

Dante schildert hier een visioen van God dat dieper en breder is dan de menselijke geest kan bevatten, gebaseerd op de geometrie van het kruis en omgeven door licht. In zijn eigen extatische visioen laat Blake het kruis weg en focust hij op de persoon van Christus – de stralende majesteit van de heerser van hemel en aarde. De aandacht van de kunstenaar is niet gericht op het hemelse landschap, maar op de relatie tussen de twee figuren.

Blake is uiterst uitgesproken over de intieme aard van deze ontmoeting, van aangezicht tot aangezicht. Dante heeft dit punt op zijn reis bereikt in gezelschap van Beatrice als personificatie van de kerk. Maar Beatrice is nu afwezig. Dante staat hier zonder middelaars of kerkelijke tussenpersonen. Blake plaatst Dante – en dus zichzelf en ieder van ons – alleen voor Christus, vol ontzag, eindelijk badend in de glorie van de enige en unieke Heer. En hij geeft Jezus weer in de contrapposto houding: vol gratie komt hij op de schrijver en de kijker af. Deze Christus stapt als een man van de daad af op zijn doel: niets minder dan de verlossing van de hele mensheid – van Dante en de kijker.  

Beide mannen – Blake en Dante – nodigen ons uit tot aanschouwing van deze figuur, opdat ook wij mogen zien en aanbidden. Ze geloofden dat het boek van de natuur – de geschapen werkelijkheid – talloze toegangspoorten biedt tot zulke aanschouwing. Blake’s beroemde Augeries of Innocence opent met ‘To see a World in a Grain of Sand / And a Heaven in a Wild Flower / Hold Infinity in the palm of your hand / And Eternity in an hour . . .’ (Een wereld te zien in een zandkorrel / en een hemel in een wilde bloem / De oneindigheid in de palm van je hand houden / en de eeuwigheid in een uur…). In het vervolg van Het Paradijs zoomt Dante in op het minuscuul kleine om daarin zijn inspiratie in te vinden. Bij het zien van ‘bright particles of matter ranging / up, down, aslant, darting or eddying; / longer and shorter; but forever changing’ (heldere materiedeeltjes die gaan / op en neer, zijwaarts, wegschietend of dwarrelend; / lang of kort; maar altijd in verandering) breekt hij in vreugde en verrukking uit in een lofzang op God. Het is de ons omringende basale maar wonderbaarlijke werkelijkheid, die hem doet zingen over de schoonheid van onze maker en verlosser.

*******

William Blake: Dante in aanbidding voor Christus, 1825-1827, inkt, waterverf, zwart krijt en gomhars, 52.7 x 37.2 cm. National Gallery of Victoria, Melbourne, Australia, Felton Bequest, 1920.

William Blake (1757-1827) was een veelzijdig man met een zeer originele verbeelding. Hij had een complexe geest en zou zeker met het volgende citaat van Ralph Waldo Emerson (1803-1882) hebben ingestemd: ‘Een dwaze consequentheid komt voort uit de angst van kleine geesten en wordt aanbeden door kleine politici en filosofen en godgeleerden. Met consequentheid heeft een grote ziel simpelweg niets van doen.’ Vanaf zijn vierde jaar had hij krachtige, soms angstwekkende visioenen. Op zijn tiende jaar wist hij dat hij schilder wilde worden en op zijn twaalfde begon hij poëzie te schrijven. Op veertienjarige leeftijd ging hij in de leer bij de graficus James Basire. Deze liet hem schetsen en tekeningen maken van Westminster Abbey en andere oude kerken in Londen. In die tijd onderging hij de invloed van de gotiek. Toen hij 21 was, werd hij toegelaten tot de Royal Academy. Hij wilde echter meer zijn dan alleen graficus en verzette zich bovendien tegen de heersende conventionele kunstopvattingen. Ook ontwikkelde hij een grote waardering voor de Bijbel, vooral als literair werk, maar ook als bron van waarheid. Blake boog echter voor geen enkel gezag, ook voor dat van de Bijbel niet. Zijn geschreven en geschilderde werken bevatten daarom zowel diep inzicht in de Bijbel alsook een veelheid aan verwarring.

Hoewel zijn mystieke inslag leidde tot met veel symboliek beladen en vaak duister werk, waarin hij een eigen mythologie ontwikkelde, verscheen in 1789 zijn Songs of Innocence met eenvoudige lyrische gedichten. In 1794 werd hier in een heruitgave Songs of Experience aan toegevoegd. Zijn belangrijkste prozawerk met gravures The Marriage of Heaven and Hell ontstond in 1790. In dit werk uit zich zijn verlangen naar vrijheid. De erin opgenomen Proverbs of Hell bevatten een beknopte weergave van zijn levens- en kunstbeschouwing. Zijn revolutionaire ideeën verwoordde hij in The French Revolution (1791), America (1793) en Visions of the Daughters of Albion (1793). In zijn latere werken als Milton (1804-1808) en Jerusalem (1804-1820) maakte zijn wanhoop plaats voor een filosofie die hoop ontwaart in liefde en vergeving.

William R. Cross schrijft een wekelijkse column over kunst en de Bijbel voor zijn gemeente in Hamilton, Massachusetts in de V.S.

ArtWay beeldmeditatie 11 oktober 2015