Kunstenaars

Keiskamma altaarstuk - BM - Victoria Emily Jones

Het Keiskamma altaarstuk

Zaden van hoop in Zuid-Afrika

door Victoria Emily Jones

Het Keiskamma altaarstuk werd gemaakt door ongeveer 130 mensen van de Xhosa stam – meest vrouwen – die langs de Keiskammarivier in de oostkaap van Zuid-Afrika wonen. Het altaarstuk werd gemaakt ter herdenking van de leden van de gemeenschap die aan AIDS stierven en als eerbetoon aan de moed en daadkracht van de mensen die achterbleven. Het altaarstuk, dat bestaat uit borduurwerk, kralen en foto’s, rouwt om het verlies, maar communiceert daarnaast ook hoop voor de toekomst van het dorpje Hamburg.  

Het project werd geïnitieerd en geleid door de dokter en kunstenares Carol Hofmeyr, die in 2000 naar Hamburg verhuisde. Toen de AIDS epidemie in 2004 op haar hoogtepunt was, vatte Hofmeyr het idee op om een altaarstuk te maken naar voorbeeld van het beroemde Isenheimer altaarstuk van Matthias Grünewald, dat zelf ook een reactie was op een vreselijke epidemie, namelijk van het antoniusvuur.  

Het Keiskamma altaarstuk toont net als het Isenheimer altaar beelden van lijden, dood en opstanding, maar past ze aan de lokale context van Hamburg en de moderne AIDS epidemie aan. De kunstenaars van dit werk wilden een parallel trekken tussen AIDS en andere ziektes, die eens hopeloos leken maar nu geen bedreiging meer vormen.

Net als het altaarstuk van Grünewald bestaat het werk uit een serie scharnierende panelen – 14 in totaal – die op drie verschillende manieren met steeds andere combinaties van voorstellingen geopend kunnen worden.

Het enige paneel dat altijd aanwezig blijft is de predella, die zich onder de luiken bevindt. Deze langwerpige afbeelding brengt de begrafenis van de 35-jarige Dumile Paliso in beeld en grijpt hiermee terug op de graflegging van Christus op het werk in Isenheim.

Het centrale paneel van het altaarstuk toont in gesloten toestand een Xhosa weduwe staand voor een kruis. Haar man is overleden aan AIDS. Naast haar zien we kinderen die beide ouders verloren hebben en een grootmoeder, die hun verdere verzorging en opvoeding op zich neemt. AIDS is een kruis dat een gemeenschap samen draagt.  

Op de vleugels staan twee vrouwelijke steunpilaren van de gemeenschap afgebeeld. Lagena Mapuma, links, is gekleed in haar rode Manyano uniform dat methodistische vrouwen dragen. Zij is de grootmoeder van een grote familie, waarvan velen met AIDS besmet zijn. Rechts staat Susan Paliso, die de verantwoordelijkheid voor haar kleinkind op zich nam nadat haar zoon Dumile aan AIDS stierf.

De middelste laag van het altaarstuk toont een kleurrijk visioen van een leven zonder AIDS. Links fladderen vogels en vlinders over weiden vol vee. Rechts zwemt een rijke stroom vissen rond de kaart van Hamburg.

Het middenpaneel laat het samengaan van het christelijke en traditionele Xhosa geloof zien. Linksboven komt een groep mensen uit verschillende kerkgenootschappen samen voor gebed en lofprijzing. Engelen doen boven hen met hen mee. Linksonder komen dorpelingen in een kraal bijeen om naar het slachten van een stier te kijken, een ritueel dat in deze context staat voor feestelijke overvloed. Op het rechter middenpaneel zien we Vuyisile ‘Gaba’ Funda, die regelmatig voor zonsopgang met God communiceert door op en neer te rennen over de zandduinen van het dorp en daarbij met zijn voeten geometrische patronen creëert. ‘Als ik ontwaak, krijg ik woorden die me zeggen naar het strand te gaan en God te loven voor de nieuwe dag,’ zegt Gaba, ‘en daarna dank ik hem door deze patronen te maken.’

Op het moment dat deze middenlaag werd gemaakt, werden ook net op grote schaal nieuwe medicijnen in Hamburg geïntroduceerd. Voor het eerst begonnen mensen met AIDS beter te worden, wat de kunstenaars de tastbare hoop gaf die we hier verbeeld zien.

De onderlaag van het altaarstuk bevat foto’s van Susan Paliso, Eunice Mangwane en Caroline Nyongo, lokale geloofsheldinnen, hier samen met hun kleinkinderen. Mangwane trekt de dorpen langs om les te geven over gezond leven. Haar dochter en kleinzoon zijn beide hiv-positief. Nyongo heeft vijf dochters en een groot aantal kleinkinderen, die bij haar wonen.

Boven deze foto’s zijn de symbolen voor de vier evangelisten in de vorm van sculpturen van staaldraad en kralen naast vogels in de bomen afgebeeld.

Op de buitenste luiken staan bergen en de Keiskammarivier afgebeeld met daarop geschreven de namen van de kunstenaars en hun familieleden die aan AIDS overleden zijn. De serene taferelen geeft aan dat de overledenen de hemel zijn binnengegaan en vrede hebben gevonden.

Door voor een religieus kader te kiezen – het altaarstuk – hebben de kunstenaars de ervaringen van hun gemeenschap voorzien van waardigheid en heiligheid. Het werk verbindt bepaalde vrouwen uit Hamburg met christelijke heiligen uit het verleden, die eveneens grote beproevingen doorstonden. De kijker wordt uitgenodigd deze tastbare voorbeelden van geloof na te volgen.

Tien jaar later is de AIDS-crisis in Hamburg voorbij. Onderwijs over de overdracht van het virus heeft de afgelopen zeven jaar geleid tot minder nieuwe besmettingen en de vrijwel totale afname van de geboorte van hiv-positieve kinderen. Medicijnen maken het mogelijk om met AIDS door te leven. Hofmeyr vertelt dat de gemeenschap met AIDS heeft leren leven dat veel hiv-positieve mensen in Zuid-Afrika normale levens leiden.

*******

Keiskamma Altarpiece, 2005, mixed media, 4.15 x 6.8 m. Foto’s © Keiskamma Trust.

Victoria Emily Jones woont in Baltimore, waar ze freelancet als redacteur en blogt op http://theJesusQuestion.org. Ze volgde opleidingen in de journalistiek, Engelse literatuur en muziek en onderzoekt momenteel hoe kunst kan bijdragen aan een nieuwe theologische omgang met de Bijbel. Ze ontwikkelt momenteel een online galerie met oude en nieuwe werken bij specifieke bijbelteksten.

ArtWay beeldmeditatie 4 oktober 2015