Jezus en de overspelige vrouw - Cranach de Jongere

Lucas Cranach de Jongere: Christus zegent de kinderen en Christus en de overspelige vrouw

Een ferme greep

door James Romaine

We naderen de herdenking van 500ste geboortedag van Lucas Cranach de Jongere. Hij werd geboren op 4 oktober 1515 en stierf op 25 januari 1586. Cranach was de jongste en artistiek de meest getalenteerde zoon van Lucas Cranach de Oude en Barbara Brengbier. Cranach de Oude was een goede vriend van Maarten Luther; Luther was de peetvader van Cranachs oudste dochter Anna. Als een van de meest succesvolle kunstenaars in Wittenberg speelde Cranach de Oude een belangrijke rol in de vroege ontwikkeling van een protestantse beeldende kunst. Cranach de Jongere volgde zijn opleiding in zijn vaders werkplaats en na diens dood in 1533 nam hij de leiding van hem over.

Het Metropolitan Museum of Art in New York heeft twee bij elkaar horende werken van Lucas Cranach de Jongere en zijn werkplaats in zijn collectie. Deze olieverfschilderijen getiteld Christus zegent de kinderen en Christus en de overspelige vrouw werden tussen 1545 en 1550 gemaakt.

Op Christus zegent de kinderen heeft Christus een kind op zijn arm en drukt hem tegen zijn lippen. Om hem heen staat een schare moeders, kinderen en misnoegde discipelen. Mijn favoriete figuur op dit schilderij is het jongetje met zijn stokpaardje linksonder, dat tegen zijn wil door zijn moeder wordt meegesleurd. Zij grijpt hem stevig bij de arm. Door zijn prominente plaats op de compositie en doordat hij zich naar ons toedraait, staat hij wellicht voor de kijker in het algemeen. Zo lijkt Cranach ons in overeenstemming met de theologie van de reformatie neer te zetten als mensen die zich van nature tegen Gods overvloedige liefde verzetten en haar niet verdienen.

Aan de bovenkant van het schilderij staat in het Duits: ‘Laat de kinderen bij me komen, houd ze niet tegen, want het koninkrijk van God behoort toe aan wie is zoals zij.’ In deze tijd was de vraag waaruit het koninkrijk bestaat onderwerp van stevige discussie. De suggestie dat het koninkrijk aan kinderen behoort, die niets gedaan hebben om het te verdienen, kunnen we lezen als een weergave van de nieuwe protestantse theologie. 

Cranachs thema van verlossing door genade wordt voortgezet in Christus en de overspelige vrouw. Bovenaan dit schilderij staat de tekst: ‘Laat hij die zonder zonde is de eerste steen werpen.’ Het koninkrijk behoort niet alleen toe aan tegenstribbelende kinderen, maar ook aan berouwvolle zondaars.

Toen ik dit paneel voor het eerst zag, trof de rechterhand van Christus me. We zien alleen zijn duim, wijsvinger en middelvinger. Dit moedigt aan om hierin een zegenend gebaar te zien. Op veel afbeeldingen van Christus, bijvoorbeeld op Albrecht Dürers Salvator Mundi dat zich in hetzelfde museum bevindt, heft Christus zijn rechterhand zegenend omhoog. De duim, wijsvinger en middelvinger wijzen naar boven, terwijl zijn ringvinger en pink zich naar beneden buigen. Op Cranachs schilderij wijst Christus niet alleen naar de vrouw, maar zegent hij haar ook.

Met zijn andere hand grijpt hij de pols van de vrouw stevig vast. Christus neemt haar zo in bescherming tegen de soldaat achter haar. Toen ik dit schilderij voor het eerst zag, vele jaren geleden, zat die ferme greep me een beetje dwars. Hij kwam nogal ruw op me over en in strijd met het zegenende gebaar.

En toen kreeg ik kinderen. Het opvoeden van kinderen is altijd al een uitdaging, laat staan in New York. Als ik met mijn twee jongens over een overvolle stoep loop of als we een drukke straat oversteken, grijp ik ze vaak stevig bij de pols. De tijd ontbreekt me gewoon om hun handen rustig vast te pakken. Als er gevaar dreigt, moet ik als vader mijn kinderen snel in veiligheid brengen. Als ik nu naar het schilderij kijk, herken ik die stevige greep van Christus dan ook als iets dat ik zelf ook vele malen heb gedaan. Lucas Cranach de Jongere kan een soortgelijke ervaring hebben opgedaan, want hij was de vader van maar liefst negen kinderen! Ik lees Christus’ ferme greep nu dan ook als de liefdevolle bescherming van een vader.

Tezamen genomen opperen deze panelen dat om te weten te komen hoe het koninkrijk van God is, we het karakter van de koning moeten leren kennen. In Cranachs Christus zegent de kinderen en Christus en de overspelige vrouw is Christus de koning een liefdevolle vader, die zijn kinderen enerzijds in zijn armen neemt om hen te kussen en hen anderzijds stevig bij de pols grijpt als ze zijn bescherming nodig hebben.

*******

Lucas Cranach de Jongere en werkplaats: Christus zegent de kinderen, ca. 1545–50, olieverf op beukenhout, 16.5 x 22.2 cm. De Jack en Belle Linsky Collectie in het Metropolitan Museum of Art, New York City.

Lucas Cranach de Jongere en werkplaats: Christus en de overspelige vrouw, ca. 1545–50, olieverf op beukenhout, 15.9 x 21.6 cm. De Jack en Belle Linsky Collectie in het Metropolitan Museum of Art, New York City.

Lucas Cranach de Jongere (Wittenberg 1515–1586) was een Duitse kunstenaar uit de tijd van de renaissance, die bekendstaat om zijn houtsnijwerk en schilderijen. Hij was de jongste zoon van Lucas Cranach de Oude en Barbara Brengebier. Lucas begon zijn carrière als leerjongen in het atelier van zijn vader, samen met zijn broer Hans. Zijn faam en reputatie groeiden snel. Na de dood van zijn vader in 1553 nam hij de leiding over het atelier. Hij staat bekend om zijn portretten en eenvoudige versies van allegorische en mythische taferelen. Zijn werk vertoont sterke banden met de reformatie. De stijl van zijn schilderijen komen zo met die van zijn vader overeen dat het soms onduidelijk is of een bepaald schilderij van de hand zijn vader is of van hemzelf. In 1541 trouwde hij met Barbara Brück, de dochter van de kanselier Gregor Brück. Na haar overlijden in 1550 trouwde hij het volgende jaar met Magdalene Schurff, een nicht van Philip Melanchthon. Lucas de Jongere was net als zijn vader actief in de plaatselijke politiek. Van 1549 tot 1568 was hij lid van de gemeenteraad van Wittenberg. Eerst werd hij kanselier en vervolgens burgemeester.

James Romaine is professor kunstgeschiedenis aan Nyack College, New York City, USA. Hij is voorzitter en mede-oprichter van de Association of Scholars of Christianity in the History of Art (ASCHA). Video essays van James Romaine zijn te bekijken op YouTube bij Seeing Art History, zie https://www.youtube.com/channel/UCGInLlFDxg-GgCEUQkjKwng.

ArtWay beeldmeditatie 6 september 2015