Goede Vrijdag - Leviatan van Herrad von Landsberg

Herrad von Landsberg: Leviatan

Jezus aan de haak

door Reinier Sonneveld

Iedereen kent wel van die schema’s die het evangelie samenvatten. Je ziet een kloof, aan de overkant wacht God, maar wij mensen kunnen hem niet bereiken. Dan een kruis over de kloof en via deze ‘brug’ kunnen we wel bij God komen…

In de 12de eeuw hadden ze ook dit soort schema’s. Hierboven zie je er eentje, gemaakt door een briljante non, Herrad von Landsberg. Maar deze werkt heel anders dan die van tegenwoordig.

Onderaan zie je de Leviatan, een mythisch zeemonster, symbool voor alles wat kwaadaardig is: het heet ook wel Hades, het dodenrijk, de Dood. Wij mensen zijn als visjes die ervoor sidderen.

Maar God heeft een plan om ons te redden van dit kwaad. Links bovenaan zie je God met… inderdaad, een hengel! Daaraan hangt een zogeheten Boom van Jesse: de stamboom van David die leidt naar Jezus. Oftewel, God maakt gebruik van onze menselijke geschiedenis om zijn plan te verwezenlijken.

Die geschiedenis komt uit bij Jezus die in de bek van de Leviatan verdwijnt. Jezus gaat aan het kwaad ten onder, maar blijkt sterker en overwint het zo. Hij is als een soort aas, dat eerst ook lijkt te sterven als de roofvis toehapt, maar dan blijkt er een haak in te zitten – in de tekenen het kruis – waardoor de visser beet heeft en het kwaad uit de wereld weg kan trekken.

Dit is het evangelie volgens Herrad.

 Jezus kreeg alle bagger over zich heen die ons mensen treft. Hij werd net als wij verzwolgen door de ‘Leviatan’. Maar als eerste in de geschiedenis kon hij het aan! Hij werd niet verleid om zonde te doen, zijn lichaam bleek uiteindelijk niet stuk te kunnen.

Sindsdien weten we waar we naar moeten kijken, als we willen weten wat het mooiste is dat ooit bestaan heeft. We weten dat het toen gelukt is en daarom weten we dat het nog een keer kan gebeuren. Dat is nog eens goed nieuws.

*******

Herrad von Landsberg: Leviatan, Hortus Deliciarum folio 84 r, ca. 1170, Straatsburg, in brand vernietigd.

Herrad von Landsberg (c. 1130-1195) was een 12de-eeuwse non uit de Elzas en abdis van het klooster Hohenburg op de Odilienberg in de Vogezen. Ze is bekend als auteur van de geïllustreerde encyclopedie Hortus deliciarum​ (De tuin der kostelijkheden). Ze is geboren in het kasteel van Landsberg en ging al jong het klooster in. In de Benedictijnse abdij kreeg Herrad de beste opleiding die een vrouw kon krijgen in de 12^de eeuw. Ze werd in 1167 tot abdis gekozen. Rond deze tijd begon ze haar werk aan de Hortus Deliciarum. Herrad was 28 jaar abdis tot haar dood in 1195.

The Hortus Deliciarum (De tuin der kostelijkheden, geschreven in 1167-1185) is een geïllustreerde encyclopedie, die werd samengesteld door Herrad von Landsberg. Hoewel het werk grotendeels in het Latijn geschreven is, bevat het veel glossen in het Oudhoogduits en Middelhoogduits. Het is de eerste door een vrouw samengestelde encyclopedie. Het werk is voorzien van 336 miniaturen en vat de theologische en profane kennis van die tijd samen ter educatie van de novicen en kloosterzusters. Het origineel is in 1870 te Straatsburg, waar het sinds 1723 verbleef, als gevolg van de Frans-Duiste Oorlog verbrand. Alleen kopieën en een facsimile uit 1818 zijn bewaard gebleven. De encyclopedie onderscheidt zich van vergelijkbare werken door de vele illustraties, meest symbolische weergaves van theologische, filosofische en literaire thema’s. De techniek van sommige hiervan valt veel bewondering ten deel en vrijwel allemaal getuigen ze van een grote artistieke verbeelding, die zeldzaam is in vergelijking met andere werken uit die tijd. Herrad overzag waarschijnlijk naast de tekst ook de illustratiewerkzaamheden en schreef zelf ook veel van de gedichten en liederen in de encyclopedie.

Reinier Sonneveld (1978) is schrijver. Hij leeft van het schrijven van veelal theologische boeken. Hij won de Publieksprijs voor het Beste Christelijke Boek. Reinier is bestuurslid van ArtWay.  

Deze column werd eerder gepubliceerd in De nieuwe Koers.

ArtWay beeldmeditatie 30 augustus 2015