ArtWay

Kunstenaars openen onze ogen voor rijkdom en betekenis. Sandra Bowden

Kunstenaars

Rainer, Arnulf - BM - Rob den Boer

Arnulf Rainer: Winterabend

Overschildering brengt gewond kruis rust

door Rob den Boer

Arnulf Rainer werd vooral bekend door zijn Übermalungen, waarbij hij eigen werk of dat van anderen, foto's en prenten overschildert. Een ander element dat regelmatig terugkeert in zijn werk is het kruisvormige frame. De inmiddels 85-jarige kunstenaar werkt nog steeds en deze zomer is er in het Cobra Museum in Amstelveen een overzicht te zien van met name werk uit 2000 – 2015, samengesteld door Rudi Fuchs en Maarten Bertheux.

Een schilderij dat mij speciaal aantrok in de tentoonstelling is Winterabend, een groot werk in de vorm van een kruis zonder 'hoofd'. Je zou er ook een priesterlijk gewaad in kunnen herkennen. Door de verschillende tinten blauwe, groene en rode verf lijken zich als het ware engelenvleugels te ontvouwen waarlangs de verf naar beneden druipt over het witte vlak dat hier en daar nog zichtbaar is. Alsof het vanuit de hemel naar beneden regent. Linksboven bevindt zich nog een klein stukje wit, iets wat vaak te zien is in zijn zwarte Übermalungen.

Hemel en aarde lijken in dit schilderij met elkaar verbonden door de verf die vanuit het massieve 'hemelgewelf' naar beneden komt, Christus die als het ware zijn hand uitstrekt naar de mensheid: ‘Kom tot mij.’ Een titel als Winterabend is pure poëzie, alsof we op een gure winteravond aan onze laatste maaltijd zitten, voordat Jezus op aarde terugkeert om ons te verlossen ten eeuwigen leven.

Eigenlijk is dit geen Übermalung, maar omdat de kruisvorm van het frame zo sterk aanwezig is, kan het expressieve schilderen in een voor velen heilige vorm toch als zodanig worden opgevat. Ook het priesterlijk gewaad is trouwens een heilige vorm. Zonder 'efod', zoals de Israëliers uit het Oude Testament het noemden, mochten Aäron en zijn zonen de tent der samenkomst niet betreden (Exodus 28:43).

Dankzij zijn ontmoeting met de priester Otto Mauer (1907-1973) in 1953, raakte Rainer geïnteresseerd in religie, het christendom en de mystiek. Mauer leerde hem dat de avant-gardistische verbindingen tussen kunst en religie zoals Rainer die zag helemaal niet zo vreemd waren. Samen maakten zij ook enkele tentoonstellingen in de galerie van Mauer, de 'Galerie nächst St. Stephan', naast de Weense domkerk waar hij preekte. Rainers Übermalungen en kruisschilderijen werden zij aan zij getoond met religieuze kunst uit de middeleeuwen.

Rainer is weliswaar van oorsprong katholiek, maar noemt dit nooit als drijfveer voor zijn kunst. Hij is vooral geïnteresseerd in het menselijk lijden, de sterfelijkheid van de mens en de dood. Zijn kruisschilderijen gaan dus niet over een evangelie van verlossing. Daarnaast verbindt hij zijn werk met de daad van het schilderen. Nieuwe dingen in de kunst ontstaan voor hem door toeval, wanhoop, ontkenning en vernietiging, niet vanuit grote idealen of theorieën. Afbraak leidt tot een nieuw begin, het proces is belangrijker dan het resultaat. Vanuit een intense concentratie is Rainer voortdurend op zoek naar het absolute in de kunst. Opmerkelijk genoeg ontving hij in 2006 een eredoctoraat in de theologie aan de Katholischen Privat-Universität Linz.

Een van zijn eerste kruisvormige schilderijen was Weinkruzifix uit 1957-58, dat tot 1960 als altaarstuk diende in een studentenkapel in Graz. Rainer was begonnen met het schilderen van een zwarte figuratieve afbeelding van Jezus in kubistische stijl. Hij was niet tevreden en werkte het om tot een kruis. In 1972 kocht de kunstenaar het schilderij terug en bewerkte het opnieuw, waarbij hij de zwarte staande pijler krachtiger aanzette.

In sommige werken portretteerde Rainer zichzelf als gekruisigde, zoals in 2 Flammen (Body Language) uit 1973. Hierop poseert hij naakt met zijn armen gespreid, zodat hij met zijn lichaam een kruis vormt dat hij vervolgens met overwegend zwarte oliepastelkrijtlijnen heeft bewerkt en alleen zijn hoofd zichtbaar laat.

De dialoog tussen beeld en ruimte, kleur en symbool, kruis en spiritualiteit genereert een hele reeks aan associaties. Rainers werk beweegt zich in feite tussen twee polen, complexiteit en eenheid. De destructie, het creatieve lijden, het gevecht tegen het witte doek en de kruisvorm vinden uiteindelijk rust. Zo kan het de mens ook vergaan op een koude winteravond. Het zicht op het kille, natte buiten zorgt voor een gevoel van warmte en geborgenheid in ons eigen domein, het witte vlakje dat niet overschilderd wordt.

********

Arnulf Rainer: Winterabend, 1990-91, olieverf op paneel, 186 x 245 cm. Foto: Arnulf Rainer Winterabend 1990-1991 ©Studio Arnulf Rainer.

Übermaler, Arnulf Rainer, t/m 27 september 2015, Cobra Museum, Sandbergplein 1, Amstelveen. Website: www.cobra-museum.nl.

Arnulf Rainer (Baden, Oostenrijk, 1929) werd aanvankelijk beïnvloed door het surrealisme. Toen hij kennis maakte met de l'art informel, ontstonden er voor het eerst abstracte vormen in zijn werk. Vanwege geldgebrek begon hij over het werk van anderen heen te schilderen. Hieruit ontstonden de 'Reduktionen', een serie werken bestaande uit monochrome zwarte vlakken met geometrisch afgebakende stukken wit, de eerste Übermalungen. In 1953 ontmoette hij in Wenen Otto Mauer, een priester die het jaar daarna Galerie St. Stephan oprichtte en een belangrijke inspirator voor hem werd. Rainer experimenteerde in de jaren ’60 met verschillende soorten frames, rond, rechthoekig, maar ook kruisvormig. Daarnaast begon hij te schilderen onder invloed van drugs en alcohol en werkte hij samen met mensen met een geestelijke beperking. Hierdoor geïnspireerd maakte hij foto's van zichzelf in een foto-automaat op een station. Daarin experimenteerde hij met zijn mimiek in de vorm van grimassen, die hij vervolgens bewerkte met oliepastel, de 'Face Farces'. Rainers werk werd over de hele wereld in toonaangevende musea geëxposeerd en was vertegenwoordigd op de 11de São Paulo Art Biennial, Documenta 5 (1972), 6 (1977) en 7 (1982) en de Biennale van Venetië (1978). (Bron: http://www.arnulf-rainer-museum.at/en/arnulf-rainer/)

Rob den Boer (Utrecht, 1968) bouwde na zijn studie Beeldende Kunst en Vormgeving aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht een veelzijdige beroepspraktijk op als beeldend kunstenaar. Hij maakte series etsen, litho's en houtskooltekeningen. Later begon hij ook pasteltekeningen te maken, waarin hij voor het eerst sinds jaren kleur gebruikte. Als thema koos hij vaak gedichten waaronder 'Meeresstille' van Goethe. Rob den Boer exposeert zijn werk regelmatig in Nederland, Duitsland en andere landen. Zijn werk bevindt zich in particuliere collecties in Nederland, België, Duitsland, Oostenrijk, Tsjechië, Bermuda en de Verenigde Staten. Hij is lid van Maatschappij Arti & Amicitiae in Amsterdam en belijdend lid van de Protestantse Kerk in Nederland. Voor meer, zie http://www.robdenboer.nl.

Bronnen:

ArtWay beeldmeditatie 16 augustus 2015