El Greco - BM - Robert Lemm

El Greco: De droom van Filips II

Droom of toekomstvisioen?

door Robert Lemm

Aanbidding van de Naam Jezus was de aanvankelijk titel. Hoog in het midden van het doek lichten de letters IHS op, samen met het kruis. Deze letters staan voor Jesus Hominum Salvator, Jezus redder van mensen. IHS, JeHoShua, is tevens het logo van de Societas Jesu, de Jezuïeten, en ook nog symbool van de Heilige Eucharistie. Voorts staan de letters voor In Hoc Signo: ‘In dit teken’ behaalde keizer Constantijn in 312 de zege op zijn rivaal, waardoor het christendom de wereldgodsdienst werd.

Boven de wolken aanbidden engelen de Naam. Op aarde, linksonder, zien we de kleine figuur van de in het zwart geklede koning met zwarte handschoenen geknield op een kussen biddend naar boven kijken. Naast hem, in goudgele mantel met hermelijnkraag, knielt Alvise Mocenigo, doge van Venetië. Voor hem staan Filips’ halfbroer Don Juan van Oostenrijk in Romeins postuur en daarnaast, geflankeerd door twee kardinalen, zien we paus Pius V met gevouwen handen. Zij zijn de leveranciers van de vlooteenheden van de christelijke zeemacht, die de Turkse vloot in 1571 versloeg bij Lepanto. En daarmee was de dreigende invasie van Europa door de Halve Maan gekeerd. Achter de machtigen is een onafzienbare menigte van verlosten die de overwinning vieren. Rechtsonder verheft zich de opengesperde muil van de Leviathan. Wie creperen daarbinnen? De moslims?

Deze ‘Allegorie van de Heilige Liga’ voltooide El Greco rond 1579 in opdracht van de koning. Dat was acht jaar na de zeeslag. Waarom werd het schilderij dan een tijd later De droom van Filips II genoemd? De droom was immers al in vervulling gegaan. De nachtmerrie zou negen jaar later volgen, toen de onoverwinnelijk geachte Armada van het Spaans imperium roemloos ten onder ging tegen de opkomende protestantse zeemogendheden Engeland en Holland. Is de vooruitziende Filips daarom, als enige, in het zwart gekleed? Of was het omdat hij somber van aard was, volgens zijn biografen?

Het schilderij hangt in het Escorial, het afgelegen kerkpaleis waar de koning al zijn voorzaten begroef. Vanuit dit paleis bestuurde hij het rijk waar de zon niet onderging praktisch in zijn eentje met een handjevol priesterlijke ambtenaren. Dagelijks woonde hij de mis bij en als hij `s nachts niet slapen kon, mediteerde hij bij de schilderijen van Jeroen Bosch, die hij in de Lage Landen voor een habbekrats had gekocht en die hem intens fascineerden.

Voorvoelde de koning na Lepanto de ondergang van zijn rijk? Of ziet hij de Heilige Liga onder de Heilige Naam in het kader van het laatste oordeel, met tussen de hemel en de hel een louteringsoptocht? Of wilde El Greco misschien iets anders zeggen dan Filips? Volgens Aldous Huxley inderdaad. Volgens hem worden hier de verdoemden die in de opengesperde muil van het beest verdwijnen, opgeslokt in het verschrikkelijke universum waarvan de schilder bij het ouder worden steeds meer de werkelijkheid bevroedde. Want in zijn laatste werken is elk van zijn personages een Jonas. Als je het zo bekijkt, geeft het ‘Visioen van Filips II’ een beeld van de aardse toekomst.

El Greco viel in zijn penseelvoering uit de toen gangbare toon – en wel zo dat de impressionisten hem driehonderd jaar later als hun heraut zagen. Zijn opdrachtgever daarentegen was minder tevreden. Die langgerekte lijven en weinig intelligente gezichten stoorden het koninklijk oog. En met weemoed dacht de droefgeestige Filips aan de recent overleden favoriet van zijn vader, Titiaan, wiens Glorie van de Drieëenheid en het Laatste Oordeel hem veel beter beviel.

*******

El Greco: De droom van Filips II,  1579, olieverf op doek, 139 x 187 cm. El Escorial, Spanje.

El Greco, oorspronkelijk Domenikos Theotokopoulos, was afkomstig uit Kreta en vestigde zich in 1577 in het Spaanse Toledo. Door het hier besproken schilderij maakte hij kennis met Filips II, de machtigste vorst van zijn tijd en erkend mecenas. De avant-garde schilders van het begin van de 20e eeuw bejubelden zijn werk.

Robert Lemm houdt zich bezig met Spaanse en Latijnsamerikaanse literatuur en geschiedenis. Hij is essayist en vertaler (Martinus Nijhoff Prijs 1979) en schrijft boeken over godsdienstige en filosofische onderwerpen. Hij is auteur van o.a. Geschiedenis van Spanje, De Spaanse Inquisitie, Essays over de ziel, Miguel de Unamuno ziel van Spanje, De jezuïeten hun opkomst en hun ondergang en Maria, haar geheime evangelie. Verder schrijft Robert Lemm artikelen, verzorgt lezingen en is actief in de Sint Nicolaas Academie van Amsterdam. Zie verder http://robertlemm.blogspot.nl. 

ArtWay beeldmeditatie 19 april 2015