Bandele, George - BM - Victoria Emily Jones

George Bandele: Annunciatie, Vlucht naar Egypte, Transfiguratie

De Christus van de Yoruba

door Victoria Emily Jones

Hoe zien bijbelse scènes eruit in een West-Afrikaans idioom? Dat is de vraag die de Yoruba houtsnijder George Bandele in zijn werk voor de katholieke kerk in de jaren vijftig en zestig van de 20e eeuw zocht te beantwoorden. 

De uitnodiging om zijn traditionele Afrikaanse kunstopleiding in te zetten om christelijke thema’s uit te beelden kwam van Vader Kevin Carroll, een Ierse katholieke missionaries die de Oye-Ekiti werkplaats in Nigeria tijdens diens zevenjarige bestaan van 1947 tot 1954 aanstuurde. Het oogmerk van de werkplaats was om het christelijk geloof visueel te vertalen naar de leefwereld van de inwoners van Yorubaland, zodat ze de relevantie zouden zien van deze ‘buitenlandse’ religie voor hun eigen cultuur. Hiertoe schakelde Carroll locale kunstenaars in, die hij betaalde in ruil voor hun deelname aan het experiment. Bekering tot het christelijk geloof was noch een voorwaarde noch de opzet van de kunstenaarsselectie. Maar wel moesten ze bereid zijn zich in de bijbelverhalen te verdiepen. 

De houten deur die hierboven staat afgebeeld is een van de vier deuren voor het African Art Museum van de Society of African Missions in Tenafly, New Jersey (VS), die Carroll Bandele vroeg te maken. Hij bevat drie scènes uit het leven van Christus: de Annunciatie, de Vlucht naar Egypte en de Transfiguratie. Hoewel de compositie van de taferelen en de gebaren van de figuren een duidelijke Europese invloed verraden, zijn de details en stijl onmiskenbaar Afrikaans.

In de traditionele westerse afbeeldingen van de Annunciatie geeft de engel Gabriël een lelie of olijftak aan Maria, terwijl zij in de Bijbel zit te lezen of aan het weven is. Maar hier reikt Gabriel haar een tak van de kolaboom aan – een boom uit Yorabuland – en is Maria bezig yams fijn te stampen, een terugkerend dagelijks klusje in West-Afrikaanse huishoudens. Twee kippen scharrelen rond haar voeten en de Heilige Geest daalt in de ruimte neer in de vorm van een duif. Dit is het moment dat ze te horen krijgt dat ze in verwachting zal raken van de Zoon van God.  

De Vlucht naar Egypte vertoont weinig afwijking van de westerse manier van uitbeelding, maar maakt hierbij wel gebruik van een bekend thema in de Yoruba kunst: de figuur te paard. De ruiter, meestal een koning of krijger, werd gewoonlijk afgebeeld als een machtig en waardig man vol zelfvertrouwen. Hier vallen Maria en haar zoon deze macht en waardigheid ten deel.

De Transfiguratie in het onderste compartiment van de deur laat de traditionele Yoruba religie en het christelijk geloof met elkaar in gesprek gaan. In plaats van de verheerlijkte Christus tussen Mozes en Elia af te beelden, die volgens de evangeliën aanwezig waren bij deze gebeurtenis, plaatst Bandele hem tussen een priester van Osanyin (de orisha van genezing) en een priester van Shango (de orisha van de donder en bliksem) in. De priester van Osanyin, links afgebeeld, houdt in zijn ene hand een scepter met bovenaan een vogel en in de andere een staf met een lange hoorn met geneeskrachtige kruiden. De rechterpriester houdt een Shango dansstaf vast – herkenbaar aan de dubbele bijl – en een ratel, objecten die werden gebruikt bij vereringshandelingen.

De kunsthistoricus Nicholas J. Bridger schrijft in zijn boek Africanizing Christian Art: 'In deze Afrikaanse versie van de Transfiguratie wordt Christus weergegeven als de vervulling van het voorchristelijke geloof van de Yoruba volkeren, niet als een vijand daarvan. Ook al bedeelt de afbeelding de inheemse religie een ondergeschikte positie toe, ze benadrukt ook de continuïteit tussen het religieuze verleden van de Yoruba en het christendom. De aanwezigheid van Koning Shango en Osanyin de Genezer suggereert dat Christus een bron van veiligheid en genezing kan zijn, twee belangrijke elementen in de meeste Afrikaanse religies.' (55-56) 

Bandele’s interpretatie van de Transfiguratie sluit aan bij het rijke religieuze erfgoed van zijn volk. Tegelijkertijd ziet hij dit tekortschieten, omdat het Christus niet kent. De twee Yoruba priesters staan hier als een prefiguratie van hem die groter is dan zij. Ze roepen op tot verering van de figuur in het midden, die baadt in het licht.   

Toen Bandele deze deur maakte, begon de Afrikaanse theologie net bestaansrecht voor zichzelf te verwerven. Men vroeg zich af hoe het religieuze verleden van de Afrikaanse volkeren zich verhoudt tot de boodschap van de Bijbel. De in Kenia geboren theoloog John Mbiti noemde de Afrikaanse religies een praeparatio evangelica, een voorbereiding voor de ontvangst van het evangelie, net zoals het oude jodendom een voorbereidend religieus systeem was – voorgeschreven door God – voor Israël.

Door dit en vele andere werken laat Bandele zien wat het evangelie betekent in een Afrikaanse context en hoe het de traditionele cultuur niet vernietigt maar juist vervult.

*******

George Bandele: Annunciatie, Vlucht naar Egypte, Transfiguratie, 1964, bewerkte houten deur, 213 cm hoog. Society of African Mission (SMA) Art Museum, Tenafly, New Jersey. 

Voor meer over de geschiedenis van de Oye-Ekiti werkplaats en voor een overzicht van de christelijke Yoruba kunst in de collectie van het SMA African Art Museum, klik hier.

George Bandele (1908/10–1995) was de zoon van de beroemde Yoruba houtbewerker Areogun van Osi-Ilorin. Hij begon als tiener met houtsnijden en in 1947 sloot hij zich aan bij de Oye-Ekiti werkplaats en werd daar een van diens voornaamste kunstenaars. Ook nadat de werkplaats gesloten was, maakte Bandele nog werk voor de Society of African Missions. Daarnaast maakte hij werk voor klanten met een traditionele religieuze achtergrond, uit koninklijke families en de burgerij.

Victoria Emily Jones woont in de buurt van Boston in de V.S., waar zij werkt als assistent redacteur bij Shambhala Publications, Inc., een uitgeverij van boeken over oosterse religies, filosofie en kunst. In 2010 behaalde ze een BA in journalistiek en Engels aan de Universiteit van North Carolina. In 2011 startte zij met http://thejesusquestion.org, een website waarop ze verschillende Jezusbeelden onderzoekt in allerlei vormen van kunst. 

ArtWay beeldmeditatie 12 juli 2015