Cano, Alonso - BM - Robert Lemm

 Alonso Cano: De heilige Maagd Maria en de heilige Bernardus van Clairvaux

Maagdelijke moedermelk

door Robert Lemm

Dwalend door het Museo del Prado in Madrid, dertig jaar geleden, viel mijn oog op dit schilderij van Alonso Cano. Het medio 17e eeuw voltooide doek hing in een zaal tussen beroemde tijdgenoten uit de Barok. De voorstelling leek me op het eerste gezicht nogal ongewoon. Wel begreep ik dat aan de vrome bedoeling van de kunstenaar niet viel te twijfelen. Pas later ontdekte ik dat er vergelijkbare voorstellingen bestaan uit eerdere eeuwen, maar het opmerkelijke in Cano’s versie is het realisme. De Spaanse titels ‘Premio lácteo a San Bernardo’ en ‘La Virgen de la Leche’, zoiets als ‘De heilige Bernardus wordt beloond met melk van de Maagd’, versterken dat nog. Wat dachten de kapucijnen van Toledo in wier klooster het ooit heeft gehangen en wat vond de opdrachtgever die linksonder het tafereel gadeslaat? Dat ook zij deze uit de traditie bekende weergave vroom bewonderden valt evenmin te betwijfelen.

Bernardus van Clairvaux gold in zijn tijd als bijzonder vereerder van de Moeder Gods. Haar mede-lijden met haar zoon onder het kruis maakte haar medeverlosseres, een titel die de katholieke kerk nog steeds niet per dogma aan Maria durft toe te kennen. Het verhaal gaat dat de zoetgevooisde doctor van Clairvaux een preek over haar kwaliteiten moest houden en de melk van de Maagd de inspiratie zou verzinnebeelden die hij daartoe nodig had. Een ander verhaal, dat bij de titel aansluit, wil dat de maagdelijke melk een teken van dankbaarheid was, een beloning voor reeds bewezen diensten.

Maar, zoals ik al zei, de voorstelling van Alonso Cano onderscheidt zich van eerdere en andere varianten, zoals een Maria en Bernardus in een onduidelijke ruimte met een nagenoeg onzichtbare straal, of in een Gothisch kerkgebouw met als getuige een minuscule leeuw, of Maria vanuit een hemelgewelf en een Bernardus die de melk met zijn hand opvangt. In Cano’s uitbeelding daarentegen bevinden we ons in een concrete ruimte met een met naam en toenaam bekende getuige in de persoon van kardinaal Sandoval y Rojas. Het Jezuskind kijkt, licht voorovergebogen, neer op de straal melk die zijn moeder met de heilige verbindt. Het ronde raam in de rechter bovenhoek bevestigt nog het reële. Erachter zijn pijnbomen te zien en een gebouw dat het Toledaans klooster zou kunnen zijn. De symboliek van de voorstelling mag buiten kijf zijn, het verbluffende is de levensechtheid.

Bernardus van Clairvaux was allesbehalve een watje. Stichter, raadgever van koningen, denkers en andere prominenten, propagandist van de Tweede Kruistocht, bereid om zowel de gevestigde theologie als de ketters van zijn tijd te confronteren. Hij was streng en gesloten, contemplatief, kerkleraar en gespecialiseerd in de mariale leer. Vooral het middelaarschap van Maria ging hem boven alles, de Moeder Gods als schakel tussen de mens en zijn Schepper.

Dat Maria haar kind Jezus zoogt is een voorstelling die veel meer voorkomt. Een ervan is te zien in Saint Augustine in de Amerikaanse staat Florida. Het heiligdom van Our Lady of the Milk is het oudste in het noorden van de Nieuwe Wereld, gesticht in 1565 op 28 augustus, feestdag van de heilige kerkvader uit Hippo. Hier werd ooit de eerste mis opgedragen in wat later de Verenigde Staten zou heten. La Florida was al begin 16e eeuw ontdekt door de Spanjaarden en het bijzondere is dat zich daar volgens de ontdekkers en dromers de lang gezochte bron zou bevinden van de Eeuwige Jeugd. De moedermelk van de Maagd in verband brengen met die bron waaruit alle mensen zouden willen drinken, maakt van Bernardus ook nog een benijde voorloper. De gewone gelovigen moeten het voorlopig doen met flesjes water uit de Fountain of Youth van het heiligdom van Onze Lieve Vrouw van de Melk.

*******

Alonso Cano: De heilige Maagd Maria en de heilige Bernardus van Clairvaux, ca. 1656, olieverf op doek, 267 x 185 cm, Museo del Prado, Madrid.

Alonso Cano (1601-1667) was een gewaardeerd schilder aan het hof van koning Filips IV, tijdgenoot en collega van Diego Velázquez.

Robert Lemm houdt zich bezig met Spaanse en Latijnsamerikaanse literatuur en geschiedenis. Hij is essayist en vertaler (Martinus Nijhoff Prijs 1979) en schrijft boeken over godsdienstige en filosofische onderwerpen. Tot zijn meest recente publicaties behorenMaria - Haar geheime evangelie, Paus Benedictus XVI en de opkomst van Eurabia en Geschiedenis van Spanje. Verder schrijft Robert Lemm artikelen, verzorgt lezingen en is actief in de Sint Nicolaas Academie van Amsterdam. Zie verderhttp://robertlemm.blogspot.nl.  

ArtWay beeldmeditatie 16 november 2014