Manessier, Alfred - BM - Jérome Cottin

 Alfred Manessier: De passie volgens Matteüs

Weergave van ervaring en gevoel

door Jérôme Cottin

Alfred Manessier (1911-1993) is een van de grote schilders van de 20ste eeuw en een belangrijke vertegenwoordiger van de lyrisch abstracte kunst. Hij was ook een overtuigd christen. Hij behoort tot de uitzonderlijke groep kunstenaars die zowel internationaal bekend als oprecht gelovig waren. Voor hem was het onmogelijk het schilderen en het lezen van de Bijbel van elkaar te scheiden. 

De passie volgens Matteüs (1948) van Alfred Manessier is een van de eerste abstracte werken die het evangelie tot onderwerp hebben. Het schilderij bestaat uit een vermiljoenrood doek met hier en daar wat paars. Verder wordt het doorsneden door onregelmatige zwarte verticale en horizontale stroken, die lijken op de loden lijnen in een glas-in-loodraam. Er is geen figuur, object, landschap of symbolische vorm te ontdekken. De zwarte strepen doen denken aan ribben. Ze vormen het geraamte van de gekleurde ruimte, maar geven niets weer.

Welke link valt er te leggen met het evangelie van Matteüs? Het gaat vooral om een innerlijke verbinding. De kunstenaar heeft het effect in beeld willen brengen dat dit evangelie op hem had toen hij het las, overdacht en er in muziekvorm naar luisterde. Hij heeft zich voor dit werk laten inspireren door het gelijknamige oratorium van Bach, de Matteüspassie uit 1729. De muziek van Bach heeft de schilder geholpen de sprong te maken naar een abstract werk. ‘Deze passie is niet figuratief,’ zegt Manessier over het oratorium van Bach, ‘ik wil in het schilderij hetzelfde tot uitdrukking brengen als wat ik in deze passie hoor.’

Dit doek neemt niet alleen een belangrijk plaats in de geschiedenis van de religieuze schilderkunst in (het is het eerste abstracte werk over een bijbelverhaal), maar ook in het leven van de schilder. Hij maakte tijdens de Tweede Wereldoorlog een dubbele bekering mee: tot het christendom en tot de non-figuratieve kunst, waarbij de eerste leidde tot de tweede. Manessier komt uit een ongelovige familie, maar koos in september 1943 een andere weg toen hij het monnikenkoor het Salve Regina hoorde zingen in het trappistenklooster van Soligny.

Als christen begon Manessier allereerst met een figuratief werk over een religieus onderwerp: De Emmaüsgangers. Maar het liep uit op een mislukking, waarover hij zegt: ‘Toen ik het klooster verliet, wilde ik tot uitdrukking brengen wat ik had ervaren door middel van drie heilige figuren rond een tafel. Dat lukte niet. Dus bedacht ik dat ik door de figuren weg te laten makkelijker zou kunnen weergeven hoe ik me voelde.’ De abstractie, of liever de afwezigheid van identificeerbare vormen, is wellicht een taal die beter in staat is om de sprirituele diepte van een persoon en zijn innerlijke gebed in beelden te vangen. Bovendien past de abstractie ook beter bij de nieuwheid van de boodschap en persoon van Jezus Christus, die als de Verrezene aan geen enkele zichtbare persoon kan worden gelijkgesteld. 

Het thema van de passie, op non-figuratieve manier weergegeven, blijft Manessier de rest van zijn leven vergezellen. Van 1948 tot 1987 maakt hij er niet minder dan 33. Zeker, hij bekeerde zich door het horen van het Salve Regina, maar als trouwe lezer van het evangelie bekende hij enige jaren later dat ‘we om onze tijd te begrijpen het evangelie veel harder nodig hebben dan het Salve Regina. Wij kunnen onszelf niet redden.’

*******

Alfred Manessier: De passie volgens Matteüs, 1948, olieverf op doek, 130 x 97 cm, Couvent dominicain de Saint-Jacques, Parijs.

Alfred Manessier (1911-1993) werd geboren in Saint-Ouen in de Picardie. Hij vertrok in 1929 naar Parijs om daar aan de Ecole des Beaux-Arts te studeren. Hoewel hij de studierichting architectuur volgde, was het toch de schilderkunst waar hij zich steeds meer mee bezig hield. Samen met Jean Bazaine en Charles Lapicque was Manessier in 1941 de motor achter de expositie ‘Jeunes Peintres de Tradition Française’. Deze benaming maakte duidelijk dat ze zich bewust waren van hun Franse artistieke wortels en was tevens een subtiel signaal naar de Duitse bezetter. In de jaren veertig kwam Manessier in contact met de trappisten. De strengheid van deze cisterciënzerorde en hun respect voor het ritme van dag en nacht en de seizoenen spraken de kunstenaar aan. Deze kennismaking maakte een diepe indruk op hem en hij heeft zich zelfs enkele jaren teruggetrokken in het trappistenklooster van Soligny. Zijn werk werd in deze jaren abstracter dan in zijn beginperiode. Hij probeerde een nieuwe impuls te geven aan de ooit zo alomvattend aanwezige religieuze kunst. Naast religie behandelde Manessier ook veel landschappelijke onderwerpen in zijn kunst. Vanaf de jaren vijftig spreekt er meer politieke betrokkenheid uit zijn werk. Ook ontwierp hij wandkleden en glas-in-loodramen voor diverse kerken, onder meer in Arles en Lille.

Jérôme Cottin is professor in de praktische theologie aan de Faculteit voor Protestantse Theologie aan de Universiteit van Straatsburg. Hij schreef vele artikelen en meerdere boeken over christendom en kunst (zie www.protestantismeetimages.com/Publications-de-Jerome-Cottin-1990.html) en is verantwoordelijk voor de website www.protestantismeetimages.com.  

ArtWay beeldmeditatie 12 oktober 2014